Во последните 2-3 децении законите за авторски права насекаде низ светот се променуваат со цел да се зголеми нивниот опфат. Тие денес регулираат многу повеќе нешта, отколку што, на пример, регулирале во 1970 година. Ова е познат факт, кој што е опширно обработен во извонредната „Слободна култура“ на Лоренс Лесиг. [За кратка презентација на темата погледајте ја оваа легендарна снимка на Лесиг.] Сепак, ако има една светла точка во оваа пракса која законите за авторски права ги носи кон загрозување на граѓанските слободи, тогаш тоа е нивното меѓусебно синхронизирање. Конвенција по конвенција, од GATT преку WTO до WIPO, законите за авторски права во сите држави во светот наликуваат еден на друг. Ова значи дека ако нешто не е дозволено во САД или Франција, најверојатно не е дозволено во Аргентина и Македонија. Терминологијата можеби е различна, поради различната правна традиција, но суштината е иста. Ова е важно, особено денес, кога новиот правилник и тарифник на Македонската музичка индустрија го привлекуваат вниманието на јавноста и ја отвараат дебатата за тоа кој сѐ треба да биде опфатен со новата давачка.

Па, која е праксата во ЕУ за прашањата опфатени со новата македонска регулатива? Одлуките на Европскиот суд на правдата се јасни. Прво, во одредување на тоа што значи „јавно соопштување“ Судот објаснува дека корисникот прави „јавно соопштување“ кога „со целосно знање за последиците од неговата акција, на своите муштерии им дава пристап до емитување што содржи заштитено дело“. Понатаму Судот ко објаснува концептот на „јавност“ како „неодреден број на потенцијални слушатели и разумно голем број на лица“. И трето, Судот смета дека природата на „јавното соопштување“ т.е. дали е тоа профитно или не, е важен критериум. Оттука судот одлучува дека Директивата на ЕК треба да биде толкувана „така што нема да ги опфати емитувањето на фонограми, без паричен надоместок, во приватна стоматолошка ординација, каде што се врши професионална економска активност, каква што е во прашање во главната постапка, со цел да се овозможи уживање на пациентите во ординацијата и во случај каде не им е дадаена можност за избор на пациентите. Активности од овој тип на пренесување не му даваат право на произведувачот на фонограми да бара исплата на паричен надомест.“

Со други зборови Судот смета дека, прво, малиот број на лица во стоматолошка ординација не претставува јавност, второ, дека природата на соопштувањето не е профитна, и трето дека слушателите се фатени случајно, без нивна желба, во емитувањето. Ваквото разбирање на „јавно соопштување“ очигледно опфаќа мали бизниси чија главна дејност не е поврзана со пуштањето музика. Ако тоа е стоматолошка ординација, тогаш е и ординација за уво, нос и грло, и на крај е секое место кое тарифникот на ММИ го води како „здравствена установа“. Но, разбирањето на „јавното соопштување“ на ваков начин никако не застанува тука, бидејќи има бројни бизниси кои имаат малку муштерии кои случајно слушаат некое емитување додека доаѓаат во дуќанот да обават некоја работа што никако не е поврзана со слушањето музика. Се разбира, на крајот на денот, ова можеби ќе треба да се тестира на суд, но здравиот разум налага дека е така.

Овде е важно да се напомене дека одлуките на судот се конзистентни. Имено, во одлука што исто така датира од 2012 година, Судот наоѓа дека хотелите мора да плаќаат надоместок [pdf] за музиката што се пушта во нивните соби. Аргументите се исти. Гостите во хотел претставуваат разумно голем број на луѓе. Природата на емитувањето е во функција на правењето профит. Улогата на хотелот како корисникот на делата исто така е неопходна за ова соопштување да се остварува. Повторно, како што налага здравиот разум, ова објаснување може да се употреби и за други бизниси слични на хотелиерството.

Слика од: Excruciating Minutiae.

Дали сето ова може да биде од некаква корист за правната разврска на случајот со ММИ?
Македоскиот закон исто така во себе носи дефиниција за што е тоа јавност и таа многу наликува на тоа што до објаснува Европскиот суд. Во Член 2 од ЗАПСП се вели дека: '„Јавност“ е достапност на авторско дело, под еднакви услови, на неодреден број лица надвор од вообичаениот круг на семејството или личните познаници.' „Јавното соопштување“ тогаш би требало да го исполни критериумот за „јавност“ на „неодреден број лица надвор од вообичаениот круг на семејството или личните познаници“, и во таа смисла, пред сѐ, да не ги опфаќа, домашните веселби, свадби, родендени и слично бидејќи тие се случуваат во „вообичаениот круг на семејството или личните познаници“. Понатаму, тука по ред би дошле сите оние бизнис чии муштерии не претставуаат „неодреден број на лица“ во моментот кога се случува „соопшувањето“ на едно дело. Да се вратам на првата поента на текстов, оваа интерпетација е можна затоа што македонскиот закон нужно е сличен на другите закони за авторски права, вклучувајќи тука ги и тие што важат во ЕУ.

На крај, повеќе како лична забелешка, македонските правни експерти од областа на авторските права не треба да молчат за оваа нова регулација. Иако можеби никогаш нема да се согласиме за тоа дека законот регулира сѐ повеќе и можеби уште долго време поборниците за слободна култура ќе се судираат со заштитниците на приватните монополски интереси, законот, таков каков што е мора да се применува дури и тогаш кога, спротивно на вообичаената пракса, тој ќе оди спроти приватниот интерес, а во интерес на јавноста. Молкот на правниците чија специјалност се авторските права значи ставање на приватниот интерес над законот, а тоа не е одлика на правото.

Тарифникот на Македонската музичка индустрија, изготвен во јули оваа година, а разгласен на Интенет во октомври (1, 2) ги носи сите одлики на легализиран рекет. Тоа што сѐ уште не е на сила, сега за сега, е мала утеха за идните плаќачи – група која го вклучува секое место каде може да се постави касетофон. За среќа, голем дел од плаќањата што музичките индустријалци сакаат да ги изнудат од нас не се дозволени во ЕУ. Ова можеби е шанса тарифникот [pdf] да биде оспорен уште пред да биде објавен во Службен весник на Република Македонија.

Слика од: fishy2me.blogspot.com.

Пресудата за судскиот спор кој се водел во Европскиот суд на правдата (врска C-135/10, Società Consortile Fonografici (SCF) v Marco Del Corso) во кој слично здружение сакало да наплати за музиката пуштана во стоматолошки ординации сумирана е во следниве реченици: „Стоматолог кој бесплатно пушта фонограми во неговата приватна стоматолошка ординација не прави „комуникација кон јавноста“ во рамките на значењето на Законот на ЕУ. Според тоа таквото емитување не создава право за надоместок за продуцентите на фонограмите.“

Во своето соопштение за медиумите [pdf] Европскиот суд на правдата го појаснува концептот за јавност, емитувањето кон (не)одреден број на лица, како и профитната природа на емитувањето, за да заклучи дека пациентите што ја посетуваат стоматолошката ординација се во мал и ограничен број и според тоа не претставуваат „јавност“. Исто така судот образложува дека природата на емитувањето не е профитна, т.е. дека лицата доааѓаат во ординацијата за здравствени услуги, а емитувањето фонограми не е дел од овие услуги. Според тоа, заклучува судот, на продуцентите не им следува надоместок за ваквиот тип на емитување.

Оваа одлука на Европскиот суд на правдата е корисна, прониклива и опсежна. Таа всушност ги опфаќа сите бизниси кои ги исполнуваат критериумите за мал број на лица, за емитување кое не е дел од услугата што се нуди таму и емитување кое се слуша случајно без активно учество на лицата што се наоѓаат на локацијата на бизнисот. Според ова, во овие бизниси се вклучени сите кои се наведени во тарифните броеви 8 – 14. Понатаму, со соодветна дополнителна анализа тарифникот можеби може да се исчисти и од други делови кои се спротивно на критериумите кои ги образложува Европскиот суд.

Одлуката на судот е основа на директиви на ЕУ кои пак се во согласност со меѓународното право – договорите TRIPS и WPPT и Римската конвенција. Република Македонија е исто така потписник на овие договори.

Со оглед на тоа дека пресудата на Европскиот суд на правдата е од март 2012 година, а тарифникот на Македонската музичка индустрија од јули 2012 година не е неразумно или чудно да очекуваме дека експертите од музичката и правната сфера што стојат зад тарифникот требало да бидат запознаени со сличните активности што се одвиваат во ЕУ. Сепак, дали нивната неукост е намерна или не, не е толку важно. Важно е тарифникот во оваква форма да не биде донесен и рекетот да биде спречен. Интернету, ова е уште еден повик за акција.

Текстот е објавен на РСЕ: http://www.makdenes.org/content/article/24758609.html.

Во книгата „Долг“ [за која веќе пишував два пати: 1, 2], Дејвид Гребер ја истражува улогата на парите, долгот, односите меѓу стопанството и државата, и нивната улога во развојот на пазарите. Посебно интересно е да се прочита делот за средновековното доба на Блискиот Запад т.е. исламскиот арапски свет кој за големите цивилизации на Индија и Кина се наоѓа на запад. Средновековниот ислам, вели Гребер, ентузијастички ги прифаќа законите кои ги гледа како религиозна институција, но ја гледа владата како несреќна нужност, институција која вистинските верници би требало да ја избегнуваат.

Во овој свет, на владата се гледа како на воена сила, потребна можеби за да ја брани верата, но во основа таа е надвор од општествто. Од друга страна, исламот од почетокот има позитивно гледање на трговијата. Дури и Мухамед го започнува својот возрасен живот како трговец и ниеден исламски мислител никогаш не ја смета чесната потрага по профит како нешто неморално или штетно за верата. Пазарите функционирале на репутација, а договорите се склучувале со ракување. Всушност, целата економија функционирала без државни механизми за присилба, без полиција да ги уапси тие што ќе направат измама, без извршители да го запленат имот на должникот. Славењето на трговците кои што биле главните актери на овие средновековни пазари е првата популарна идеологија за слободен пазар.

Гребер вели дека идеалите никогаш не треба да се мешаат со реалниста и дека пазарите некогаш биле целосно независни од владата. Исламските режими се обидувале да ги применат вообичаените стратегии за манипулирање на даночната политика или за интервенции во трговското право. Сепак постоело силно чувство дека тоа тие не треба да го прават. Еднаш ослободена од античките чуми на долг и ропство, локалната чаршија станала, во најголема мера, нависокиот израз на човековата солидарност и нешто што постојано треба да се чува од државен упад. Според зборовите на Пророкот, во ситуација на слободен пазар цените зависат од волјата на Бог [за оние кои не го знаат економоскиот канон, основоположникот на економијата - Адам Смит - слично вели дека невидлива рака го регулира пазарот].

Да го затвориме сега кругот со објаснување зошто сето ова цитирање на „Долг“. Во документот „Evaluation of EC Country Strategy: FYR Macedonia 1996-2001“ [pdf има на Интернет], авторите се осврнуваат на економија на Р. Македонија и велат: „Економијата останува поделена помеѓу големи фирми загубари кои се во државна сопственост, помогнати со субвенции, и од друга страна сектор на мали и средни претпријатија кој е динамичен и често надвор од формалната економија, и избегнува да плаќа даноци. Справувањето со оваа дихотомија е отежнато поради фактот што работниците во првиот се воглавно етнички Македонци, а во вториот воглавно се етнички Албанци.“

Би било премногу за сигурно да речам дека навистина Исламската традиција на немешање на државата во пазарот е заслужна за ваквата поделеност на економијата на Македонија како што ја оцениле авторите на горниот извештај. Сепак, ми се чини дека сличноста помеѓу двата описа на секторот кој постои надвор од државата [оној во средноит век и оној кај нас] е очигледна.

На крај, можеби сите оние маалски коментари дека кога на пазарче си купуваш од Албанец добиваш почесна услуга имаат и подлабоко значење.

По цена [хех] на тоа да заглавам во за мене недоволно познатата територија на антропологијата, се навраќам уште еднаш на книгата „Долг“ од Дејвид Гребер. Книгата го следи развојот на парите, долговите, стопанствата и државите во изминатите 5.000 години. Од Месопотамија до фискално-финансиската криза што сѐ уште трае, широчината на темата што книгава ја обработува отвара исто толку нови прашања колку што нуди одговори на старите.

Колегата, и по сѐ изгледа пријател на Гребер, Кит Харт има напишано опширен есеј кој е рецензија и за книгата и за авторот. Од него ми се чини корисно [за целта на овој текст] да го извлечеме следниов коментар:

„Првата од овие грижи (за книгата „Долг“) се однесува на претпочитањето на Гребер да ги групира заедно државите, парите, пазарите, долгот и капитализмот, заедно со насилството, војната и ропството како нивни природни придружници.“

Ова ќе биде и задршката за мојата неукост во врска со примерот што следи.

Еден од клучните аргументи на Гребер е дека пазари на кои се разменуваат пари за добра и обратно, а наспроти востановениот економски канон дека тоа се појавува природно поради нужноста на економските односи, се појавуваат само кога државите кои војуваат создаваат големи платени армии чии припадници се расцепени од локалниот контекст. Ова значи дека тие единствено можат да набават добра на пазари каде довербата не постои, т.е. пазари каде готовината има единствено предимство пред кредитот [рабушот]. Ова е единствената ситуација во која парите како такви имаат своја вредност, односно кога всушност има поента човек да „има пари“, и кога конечно сечија и секаква вредност може да се изрази во пари [и оттука, на пример, робовите, платените војници, работниците].

Наспроти овие, како што ги нарекува Гребер, комерцијални стопанства, постојат и човечки стопанства. Во човечките стопанства, луѓето се во центарот на односите, и ниту еден човек не може да биде сметан за еквивалентен со друг човек или друго нешто. Во овие стопанства со парите не може да се купат луѓе [но, ни предмети кои се од посебно лично значење за луѓето]. Напротив, парите служат да се искаже токму тоа дека купувањето на луѓе е невозможно. Се разбира, пазари постојат во ваквите стопанства, но тие функционираат на рабуш, т.е. парите постојат, но само како пресметковно средство и немаат вредност надвор од тоа.

Според Гребер, историјата на човештвото, според тоа каква улога имаат парите, може да се подели на едвај пет периоди: добата на првите аграрни империи (3500-800 г.п.н.е.), Axial Age [не знам како е на македонски] (800 г.п.н.е – 600 г.н.е), средновековието (600-1450 г.н.е.), добата на големите капиталистичи империи (1450 – 1971 г.н.е.), и последниот период, овој кој сега го живееме, кој гледано на оваа историска скала само што започна. Значи, наизменично, периодите се рабуш, пари, рабуш, пари и рабуш, но за последново, нужно поради истата историска скала не знаеме како ќе се разоткрие.

Капитализмот кој го знаеме, или во најмала рака подразбираме, според Гребер е добата кога во Кристендом [христијанска Европа] се случила трансформација на моралните мрежи помеѓу луѓето, кои претходно меѓусебно си помагале и си верувале, преку наметната моќ на државата, која ги обезличила тие односи и како основен принцип ја вратила недовербата, но и промовирала парите како цел сама за себе. Тоа е време кога долгот во пари станува кривично дело – во Кристендом имало преполни затвори во кои казна издржувале луѓе кои некому должеле пари [златници и сребренци].

По овој, можеби и сложен[?], вовед еве што ме поттикна да го пишувам сето ова. Во книгата има пример од пишаната историја на Англија од 1660 година за некоја Маргарет Шарплес која е обвинета за крадење ткаенина од која си сошила палто. Записот вели дека таа се спогодила за ткаенината да донесе залог во добра додека да прибере точно пари, но сопственикот на продавницата наскоро се премислил од овој договор и ја тужел за износот од 22 шилинга кои ги барал во пари.

Читајќи го ова од некаде се сетив на македонската драма „Парите се отепувачка“ од Ристо Крле. Еве што знаеме за драмата: Напишана е во 1937 година. Крле на напишал откако се вратил од десет години долгата печалбарска работа каде ја чул приказната за родителите кои си го убиваат својот син – печалбар, откако тој полн со пари се враѓа во родното село. Печалбарската работа на Крле е во период по три војни на овие територии: двете Балкански и Првата светска војна.

Поаѓајќи од ова и со аргументите на Гребер на ум, по овие војни, за прв пат некоја држава воспостаува капиталистичко стопанство на Балканот, бидејќи Отоманската империја била феудална [и релативно имала мир во рамките на своите граници] речиси до самиот крај. Трите војни, за прв пат по долго време на овие територии, го истакнале значењето на парите надвор од нивната пресметковна функција. Воспоставувањето на новото капиталистичко владеење наскоро потоа ја зацврстило нивната улога бидејќи го истуркало стопанството на рабушот и создало услови за почеток на процесот на отуѓување помеѓу луѓето.

Еве што пишува Ристо Крле во „Парите се отепувачка“:

МИТРЕ: (оди пак го поткрева капакот од куферчето и на Мара која му застанала над главата). Митрејце, жено... што велиш? Мене ми се измеша умов!... Ова е пара!... Пара е не е играчка!
МАРА: (Сфаќајќи му ги мислите, да би го спасила од створената ситуација му сугестира). Што да не сакаш да му земеш неколку жолти?
МИТРЕ: Не знам што сакам, (ја зема главата во обете раце) главата ми е како бутин! (Седнува на големиот куфер, покрај малото, и очите не ги тргнува од него). Бреее... куче дете. За малку време што пара спечалило!... (Оди и повторно наслушнува дали спие Анѓеле). Кај го натера врагот да дојде, ќе ме стави во некој грев...
МАРА: Е, добро, де... земи му неколку, кога ти останаа очите во нив, и ајде да си легнеме.
МИТРЕ: Митрејце, жено, што мислиш ти се печалат толку пари за пет-шест години?
МАРА: Мака...
МИТРЕ: Мака ја! (Како на уше). Ова куче не ги има само спечалено, слушај ме ти мене! Овој има отепано некого за да дојде до овие пари! А кога тој можел некого да отепа што јас не би отепал него и да станам богат човек? Како ги спечалил — така нека ги загуби! Секирата на ова куче!

Водјеќи се од „Долг“, во човечко стопанство, еден човек не би убл друг човек за пари, бидејќи парите немаат вредност сами по себе. Но уште повеќе, убивањето би било можно и дозволено само ако човекот е откорнат од својот општествен контекст и ако неговите врски со заедницата се прекинати. Понатаму, во бројните примери за човечки стопанства низ историјата, Гребер цитира практики кои укажуваат на тоа дека дури и кога некој човек убил некој друг во некаква расправија или ако на друг начин се сметал за одговорен за неговата смрт, парите [во различни форми] служеле пред сѐ за признавање дека убиството, т.е. одземениот живот, создава долг кој не може да се плати.

Од друга страна, Томас Хобс, англискиот филозоф кој е еден од првите теоретичари за денешните држави и општества, објаснува дека дури и да сме свесни за долгорочните користи од нашето примерно однесување, нашите краткорочни интереси се секогаш такви што убивањето и пљачкањето се најочигледните профитабилни активности. Затоа државата е таа што нѐ доведува во ред, а таа држава од времето на Хобс па наваму е капиталистичката држава [која, понатаму, го одржува пазарот со помош на парите што ги прави задолжителни, пред сѐ, преку побарувањето за даноци кои имаат сѐ поголем и поголем опфат].

Со „Парите се отепувачка“ Ристо Крле не е само еден од основополижниците на македонската литература, туку можеби е и првиот критичар на капитализмот.

Уште на почетокот, во неговиот наслов, новиот предлог-закон (мртво URL) покренува прашања. Што значи „граѓанска одговорност“? Дали е таа „одговорност на граѓаните“ или е „одговорност според граѓанското право“ или трето „нечија одговорност според граѓанското право“? Ова внимание кон деталите не е само вежба по граматика. Првото значи дека одговорност може да се бара кај сите граѓани, второто дека таа може да се бара од сите физички и правни лица како што се дефинирани во граѓанското право, и третото дека опфатот на одговорноста сепак е некако ограничен.

Мислам дека и покрај тоа што во мотивите и анализите за овој предлог-закон стојат новинарите и нивните интереси опфатот е преголем, посебно во делот каде одговорноста за делата се лоцира кај „други форми на уреднички oбликувани програмски содржини кои се објавуваат, односно емитуваат дневно или периодично во пишана форма, звук или слика, на начин достапен за широката јавност“. Кој може да каже дека еден профил на твитер не е уреднички обликуван од својот автор, нема програмски содржини, не емитува дневно или периодично во пишана форма, и не е достапен на широката јавност? Според тоа предлог-законот јасно натежнува кон опфаќање на сите граѓани во одговорност од навреда или клевета.

Но, ова, ми се чини, е помалиот недостаток.

Мислам дека предлог-законот не успева да направи разлика во третирањето на јавните работи [res publica] и приватните работи. Исто така мислам дека ова не е случајно. Навреда и клевета ретко, ако воопшто, се случуваат помеѓу приватни лица. Дури и да се случуваат, тие уште поретко завршуваат на суд. Настрана од рационализацијата дека закон се предлага заради угледот и честа на Перо и неговиот комшија Митко, она за што де-факто се предлага законот се приватните чувства за навреда и клевета што произлегуваат од говорот помеѓу јавните лица, во нивните секојдневни односи во јавната општествена сфера. Токму и во тоа е проблемот.

Ако јас напишам нешто за премиерот што тој можеби ќе го оцени за навреда или клевета, на тоа треба да се гледа како пишување на граѓанин на Републиката за премиерот на Републиката, а не како пишување на Новица за Никола. Оваа разлика е важна бидејќи, кога зборуваме за првиот случај, подоцнежната судска постапка би требало да ја води Република Македонија, а не физичкото лице кое ја врши функцијата на премиер на Републиката. Оваа разлика е исто така важна бидејќи казната што ќе ја изрече судот во првиот случај треба да ја отсликува јавноста на нашите функции и јавноста на спорот. Казната не би требало да биде плаќање кон физикото лице кое ја врши функцијата на премиер на Републиката, туку кон трезорската сметка на Републиката, или ако немам пари, тогаш во јавните работи што се извршуваат од страна на државата [на пример, чистење на улици].

Ова гледање на „граѓанството“ како „јавна функција“, додуша [и за жал] не е интимно со нашата традиција, туку потекнува од САД и нивното уставно право каде на граѓанската јавна функција се гледа како на темелно одговорна за интегритетот на владата. Не би требало дополнително да се објаснува дека истата идеја за „јавност“ важи и за новинарите, кои, барем што се однесува до западната традиција, се четвртата [покрај судската, законодавната и извршната] власт во демократските републики. [Патем, се разбира, идејата Републиката да води спор сама со себе, преку своите различни јавни функции за нејзиниот углед и чест е апсурдна, и тоа го прави ваквиот закон излишен за јавните работи].

Тоа што новиот предлог-закон не успева да ги воочи и исцрта овие разлики значи дека приватните чувства на лицата што извршуваат некои јавни функции остануваат да бидат третирани како поважни од изјавите на сите други јавни лица во јавната сфера. Ова особено важи во време кога Интернет ја вмрежуваа таа јавна сфера насекаде околу нас. Последново се потврдува всушност со погоре цитираниот дел од предлог-законот според кои одговорност се проширува да опфаќа „други форми на уреднички oбликувани програмски содржини кои се објавуваат, односно емитуваат дневно или периодично во пишана форма, звук или слика, на начин достапен за широката јавност.“