Дали хипстерот е дистанциран од политичкото во Македонија. Обид за дебата.

До сега во неколку наврати на блог сум потсетил на филмот „Јасна и присутна опасност“ за да направам поента дека припишаната припадност кон некоја политичка партија не мора да биде пресудно лоша за некоја активистичка активност:

Има што да се учи од холивудските филмови: Во „Јасна и присутна опасност“, Џек Рајан го советува американскиот претседател да не негира дека бил пријател со убиениот соработник на картелот во Колумбија. „Кога новинарите ќе прашаат дали сте биле пријатели“, вели Рајан, „речете им: не, бевме добри пријатели. Така ќе нема што да прашуваат“.

Овој пример сум го користел за фокусирање на дебата во врска со активностите на „Слободен индекс“, движењето против полициската бруталност и можеби и некои други работи. И сѐ уште ми се чини како убедлив аргумент. Во врска со последното на пример, кога ќе ви речат дека на пример ве поддржуваа таа и таа партија, можете да речете — да нѐ поддржуваат сите. Затоа што сите партии се против полициска бруталност.

Но, скоро се потсетив на книгата „Светото и профаното: Истражување на хипстерите“од Џејк Кинзи за која пред една година за Bookbox пишував краток осврт. Наеднаш помислив дека „аргументот на Рајан“ сепак можеби претставува превисока апстракција, т.е. дека тој модел со многу тешкотии може да се применува. Пасусот на кој што се присетив е:

Од боемите и дадаистите и авангардата од Европа, преку битниците и хипиците од Америка, па панкерите и хип-хоперите, авторот ја дискутира секоја контра-култура од нејзиното раѓање до нејзиното преминување во мејнстрим или пропаѓање. Во центарот на овие случувања е капитализмот и неговата способност да се адаптира и да се шири. Комодификацијата на културата и уметноста е најдобар пример за овие негови способности. Во една реченица „капитализмот го конзумира бунтот и плука конформизам заедно со профит, како тоа да е најпростата работа на светот“

Последната реченица ме натера да размислам што се случува во опкружување во кое капитализмот, оној домашниот, нема способност за ваква комодификација? Во Македонија нема технолошка или конфекциска компанија што може да го ожнее револтот и да направи профит од неговата подоцнежна продажба. Но, во Македонија има политички партии.

Сега „Аргументот на Рајан“ го прошируваме со „аргументот на Кинзи“. Заедно гласат:

Додека партиите го конзумираат бунтот и плукаат конформизам заедно со гласови. Бунтот може да се заштити од нив преку прифаќање на нивната сеопфатност, но притоа останувајќи фокусиран на својата активност.

Иако ова може да звучи како (некаква?) корисна дефиниција, сепак јасно е дека нејзино применување е премногу сложена или тешка работа. Да се вратиме кратко на Кинзи. Неговата поента е дека хипстерите се свесни за тоа дека капитализмот е таков успешен комодификатор. Нивната доминантна карактеристика, нивната автентичност, лесно може да биде комодифицирана. Затоа тие сакаат да го избегнат тоа. Иронијата и дистанцирањето се методите со кои тоа тие го постигнуваат.

Што значи тоа во домашни услови? Дали дистанцирањето и иронијата функционираат? Дали „ние не сме хипстери“ во САД има исто значење „ние не сме политички ангажирани“ (или слоганот од протестите против полициска бруталност „ние не сме партија“) во Македонија? Просто, дали хипстерите во Македонија се плашат да бидат политизирани, како што хипстерите во САД се плашат да бидат комодифицирани?

Не можам да набројам кои сѐ активности во земјава се повикале на „не-политичкото“, но ми се чини дека нивниот број е голем. Да се остане по страна. Кинзи вели дека хипстерската контра-култура е циничен обид да се донесе нешто ново и е неуспешен. Во контекст на окупацијата од страна на политичките партии со „Прво како трагедија, а потоа како фарса“ може да се гледа на „прво СКМ, а потоа СДСМ-ДПМНЕ“. Не верувам дека и кај нас дистанцирањето и иронијата може да донесе нешто ново. Подобро да почнеме да бараме други решенија. Можеби, посилно инсистирање на аргументот на Рајан, а помалку страв од аргументот на Кинзи. Можеби нешто друго. Во секој случај инсистирањето на тоа дека „не сме политички“ веројатно не води никаде.

Ми се чини корисно навраќањето на пишувањата на Дејан Јовиќ за причините за распадот на Југославија како и на други теми, како што е војната во Македонија во 2001.

Посебно, тука интересна е расправата за правата на малцинствата и мнозинствата, или со социјалистичката терминологија на СФРЈ за етничките групи и конститутивните народи. Како што сум прибележал и порано принципот на нема-мнозинство / нема-малцинство во СФРЈ е една од најинтересните особености на државата. Ова дури не е ни само замислен принцип, туку, како што наведува Јовиќ, навистина сите групи (дури и Србите) биле малцинство во однос на сите други во државата.

Згодно ќе биде да се потсетиме на неколку забележителни цитати:

„Po kojim god se kriterijima prava manjina uspoređivala, socijalistička bi Jugoslavija bila iznad, ne ispod, onoga što su manjinama (kao takvim, dakle ne članovima manjinskih grupa kao građanima!) ponudile zapadno-evropske zemlje i Sjedinjene Američke Države. Uvođenje zapadnih standarda tretiranja manjina, prema tome, znači oduzimanje nekih prava i statusa koji su bili jamčeni za vrijeme socijalizma, a ne proširenje tih prava. Nije čudno, stoga, da Albanci na Kosovu, baš kao ranije i Srbi u Bosni i Hrvatskoj odbacuju razne zapadnoevropske prijedloge, smatrajući da time gube mnogo, a ne dobivaju ništa; ništa osim liberalne demokracije, za koju – kao što je već objašnjeno ranije u ovom tekstu – nikad nisu mnogo marili.“

„Separatistički nacionalisti, poput Tuđmana, osjećali su da je demokratska Jugoslavija smrtna opasnost za hrvatski nacionalizam. Demokratska bi Jugoslavija stvorila jugoslavensku političku naciju i ne bi dopustila postojanje više političkih nacija na istom prostoru gdje ona postoji. Hrvatska nacija bila bi kulturalna kategorija, koja bi opstala kao lingvistička, religijska, možda i ekonomska zajednica, ali bi izgubila status koji je imala u socijalističkoj Ju goslaviji. Ne samo hrvatska nego sve jugoslavenske nacije (uključujući srpsku) postale bi u demokratskoj Jugoslaviji ono što jesu – manjina stanovništva. Nacionalizam bi bio dopušten, ali bi nasilje bilo zaustavljeno.“

и

„Njihovo [на сепаратистичките националисти м.з.] je pitanje bilo logično i glasilo je, da parafraziramo Vladimira Gligorova, zašto bismo bili manjina u velikoj državi, kad možemo biti većina u maloj? To je pitanje razbilo Jugoslaviju, a potom bi – da nije bilo međunarodne intervencije – razbilo i Bosnu i Hercegovinu, Hrvatsku, Makedoniju, te SR Jugoslaviju (posebno Srbiju).“

Сето ова е интересно затоа што може да се искористи за after-the-fact преглед на државите што се создадоа од / по СФРЈ и посебно за тоа што меѓународната заедница дозволи да се случи на различни места каде што етничкиот микс беше (а некаде и сѐ уште е) изразен.

Велам значи, ова ќе биде after-the-fact преглед, без да навлегувам во причините за тоа зошто баш така нешто се случило и / или некои други последици [но, можеби ќе биде корисно за некои идни текстови]. Значи низ призмата на прашањето на Глигоров, прибележуваме кому му успеа да стане мнозинство во мала држава, по принципите на западната либерална-демократија:

Словенија ✔
Хрватска ✔
Босна и Херцеговина ✗
Србија ✗ (но, мошне веројатно Косово ✔, остатокот од Србија ✔)
Црна Гора ✔
Македонија ✗

Во книгата „Долг“ [за која веќе пишував два пати: 1, 2], Дејвид Гребер ја истражува улогата на парите, долгот, односите меѓу стопанството и државата, и нивната улога во развојот на пазарите. Посебно интересно е да се прочита делот за средновековното доба на Блискиот Запад т.е. исламскиот арапски свет кој за големите цивилизации на Индија и Кина се наоѓа на запад. Средновековниот ислам, вели Гребер, ентузијастички ги прифаќа законите кои ги гледа како религиозна институција, но ја гледа владата како несреќна нужност, институција која вистинските верници би требало да ја избегнуваат.

Во овој свет, на владата се гледа како на воена сила, потребна можеби за да ја брани верата, но во основа таа е надвор од општествто. Од друга страна, исламот од почетокот има позитивно гледање на трговијата. Дури и Мухамед го започнува својот возрасен живот како трговец и ниеден исламски мислител никогаш не ја смета чесната потрага по профит како нешто неморално или штетно за верата. Пазарите функционирале на репутација, а договорите се склучувале со ракување. Всушност, целата економија функционирала без државни механизми за присилба, без полиција да ги уапси тие што ќе направат измама, без извршители да го запленат имот на должникот. Славењето на трговците кои што биле главните актери на овие средновековни пазари е првата популарна идеологија за слободен пазар.

Гребер вели дека идеалите никогаш не треба да се мешаат со реалниста и дека пазарите некогаш биле целосно независни од владата. Исламските режими се обидувале да ги применат вообичаените стратегии за манипулирање на даночната политика или за интервенции во трговското право. Сепак постоело силно чувство дека тоа тие не треба да го прават. Еднаш ослободена од античките чуми на долг и ропство, локалната чаршија станала, во најголема мера, нависокиот израз на човековата солидарност и нешто што постојано треба да се чува од државен упад. Според зборовите на Пророкот, во ситуација на слободен пазар цените зависат од волјата на Бог [за оние кои не го знаат економоскиот канон, основоположникот на економијата - Адам Смит - слично вели дека невидлива рака го регулира пазарот].

Да го затвориме сега кругот со објаснување зошто сето ова цитирање на „Долг“. Во документот „Evaluation of EC Country Strategy: FYR Macedonia 1996-2001“ [pdf има на Интернет], авторите се осврнуваат на економија на Р. Македонија и велат: „Економијата останува поделена помеѓу големи фирми загубари кои се во државна сопственост, помогнати со субвенции, и од друга страна сектор на мали и средни претпријатија кој е динамичен и често надвор од формалната економија, и избегнува да плаќа даноци. Справувањето со оваа дихотомија е отежнато поради фактот што работниците во првиот се воглавно етнички Македонци, а во вториот воглавно се етнички Албанци.“

Би било премногу за сигурно да речам дека навистина Исламската традиција на немешање на државата во пазарот е заслужна за ваквата поделеност на економијата на Македонија како што ја оцениле авторите на горниот извештај. Сепак, ми се чини дека сличноста помеѓу двата описа на секторот кој постои надвор од државата [оној во средноит век и оној кај нас] е очигледна.

На крај, можеби сите оние маалски коментари дека кога на пазарче си купуваш од Албанец добиваш почесна услуга имаат и подлабоко значење.

На транзицијата во Р. Македонија може да гледаме како на двослоен процес. Прво, тоа е политичката транзицијата од социјалистичка федеративна единица кон самостојна демократска држава. Второ, тоа е економската транзиција од самоуправна економија кон пазарен капитализам. Ги користам овие термини помалку слободно и можеби тие не ги опишуваат најпрецизно сите процеси, но мислам дека се доволно илустративни за да го означат период пред и по 1991 година, и како такви ќе послужат на целта на овој текст.

Нормативната цел на транзицијата, секако, е [или би требало да биде] приклучување на Р. Македонија во групата на т.н. „нормални држави“, т.е. развиени држави од Западот, со економски раст и развој и политички права и слободи. Ова всушност е ветувањето на транзиција – дека на крајот на овој мачен процес, Македонија ќе биде во добро државно друштво и дека нејзините граѓани [или барем нивните деца] ќе ги уживаат плодовите на нивната мачна работа и ќе живеат подобро од кога било. Сега кога транзиција [барем формално] е завршена [бидејќи условите на пазарно-ориентирана демократија се задоволени], останува да оцениме и дали ветувањето е исполнето.

Во неговата одлична книга „Долг“ [за одлична рецензија видете овде], Дејвид Гребер го следи развојот на парите и менувањето на човечките односи како последица на тоа. За нас во овој контекст потребна ни е анализата за напуштањето на кејнзијанските економски политики во 1970-тите години и скорашната финансиска криза. Гребер вели дека реформите на Роналд Реган во САД и Маргарет Тачер во Велика Британија, т.е. збирот на политики што подоцна го добија називот „неолиберализам“, се начинот на кој што во државите на благосостојба е објавено дека „сите претходни договори се откажани“. Тука се мисли на договорите помеѓу граѓаните [но пред сѐ работниците] и државата дека ќе има работни места и права на работниците, бесплатно образование и здравство, економска безбедност итн. До 1990-тите, вели Гребер, сите имаа политички права, но тие права станаа економски безначајни. За да се заменат овие, на граѓаните има се ветува дел од капиталистичкиот сон – секој може да биде капиталист. Но, финансиската криза, го крши и ова ветување. Сите не може да поседуваат ни куќа, а камо ли акции во корпорации или растечки стартапи.

Во нашиот контекст, правата, како избори, повеќе партиски систем и слично, исто така беа испорачани во 1990-тите. Сепак, она што важеше за земјите од „глобалниот југ“ во тоа време не важеше за Македонија. На пример, жените и во СР Македонија можеа да гласаат или одат на факултет, а истото важеше и за сите етнички групи политички-идеолошко дефинирани во контекстот на тогашната држава. Она што се случи во Македонија, покрај промовирањето на новите права [избори, повеќе партиски систем], вклучи поништување на некои претходни права. Во оваа смисла, поништувањето на правата на Албанската етничка заедница [од концепот на СФРЈ/СРМ според кој нема-мнозинство и нема-малцинство, во концептот мнозинство и малцинства, па до Охридскиот договор (за повеќе може да се види во „The Macedonian–Albanian political frontier: the re-articulation of post-Yugoslav political identities“)] и нивното повторно освојување е централната политичка битка во Македонија изминативе 20 години. Тоа е исто така највидниот доказ за тоа дека транзиција го прекршила своето ветување во политичката сфера – за подобри услови за живот од претходно за сите граѓани на Република Македонија. Со терминологијата на Гребер, македонската транзиција не успеала да одржи макар и економско безначајни политички права. Напротив, таа укинувала таму каде што сме биле и понапред.

Неолибеларните економски политики што започнуваат уште во 1991 и го доживуваат својот подем во следната декада, а посебно по 2001 година само ја дополнуваат оваа слика. „Кризата на вклучувањето“ - неуспехот и неможноста да се обезбеди благосостојба, доаѓа на нашата врата истовремено со ветувањето дека добрите времиња се тука некаде, зад аголот. Но, транзицијата обременета со неолибералните реформи недвосмислено го крши ветувањето кон работниците за економската благосостојба. Во оваа смисла можеби е уште полесно да се разбере Славој Жижек кога вели на штрајк денес се осмелуваат да одат судиите, лекарите, полициските службеници и државната администрација. Тоа се единствените преостанати групи за кои ветувањето за економска благосостојба не е сѐ уште целосно скршено. Но, за останатите тоа одамна е завршено. Најдобар показател за ова е веројатно статистичкиот податок за Индексот за човековиот развој чии вредности одат надолу иако бруто домашниот производ, барем во скоро време оди нагоре.

Гребер вели дека ако движењата од турбулентните 1960-ти години ги гледаме како барања за вклучување, тогаш тие движења подразбираат дека политичката еднаквост е безначајна без некое ниво на економска безбедност. Транзицијата во Македонија тогаш е комплетно спротивен процес. Таа не успеа да ги одржи ни политичките права, ниту да ја осигура економската безбедност на граѓаните на Македонија. Дожиевавме да ја посведочиме борбата за првото во некоја форма, но и таа е далеку од готова. За второто веројатно ќе треба да почекаме уште некое време. Затоа единствено може да се заклучи дека ветувањата кон нас не се исполнети. Тие се скршени. Со зборовите на Др. Мартин Лутер Кинг јуниор [како што е цитиран во истава книга]: „државата [Америка] ни даде [на црнците] лош чек. Тоа е чек што се врати со ознаката 'недоволно пари'“.

Републиката ни должи.

Помеѓу растењето и созревањето, создавањето пријатели и првата љубов, возбудливите приказни и невообичаените вештини, магијата и борбата помеѓу доброто и злото, книгите и филмовите за Хари Потер носат уште една важна тема во себе.

Тоа е независноста на академијата.

Дека ова е важна тема се насетува уште во „Одајата на тајните“ кога Лусиус Малфој заканувајќи им се на другите гувернери на Хогвартс успева, макар и привремено, да го разреши главниот професор Дамблдор. И уште еднаш потоа во „Затвореникот од Азкабан“ кога во невоља поради своите часови ќе се најде професорот со кратка кариера Хагрид.

Но, веќе во „Редот на Фениксот“ мешањето на Министерството за магија во работата на Хогвартс станува главно прашање. Уште на почетокот на учебната година (и на книгата), новоназначената професрока, поранешна службеничка во министерството, Долорес Амбриџ држи говор во кој ги опишува новите задачи во наставата. Хари збунето ќе забележи дека говорот личи на „куп вафли“. Хермиона брзо ќе го поправи дека „важни работи се кријат во вафлите“. Министерството се меша во работата на Хогвартс, ќе заклучи таа. И наскоро учењето ќе се претвори во препишување, а Амбриџ ќе го замени Дамблдор на раководната академска позиција.

Конечно, во „Смртоносните дарови“, Хогвартс е последната линија на одбрана од Волдеморт. Битката не ја водат само професорите волшебници и нивните ученици, туку и камените чувари на училиштето и духовите од минатото. Се чини како Хогвартс и неговите академски жители да се едно во одбраната на својот свет од мрачните сили на господарот на темнината. Со зборовите на Миневра Мекгонагал, тие „ја исполнуваат должноста кон училиштето“.

Слика од: http://favim.com/image/83385/.

Хогвартс, школата стара илјада години, местото каде што сите млади волшебници го учат занаетот, е замислена како корисна алатка за креирањето на заплетот во овие (не сосема) младински дела. Но, таа е и местото каде личните и политичките интереси се судиираат со образованието на младите луѓе, и каде општеството ја зазема последната стража и ја води последната битка против назадните сили.

Сето ова можеби тешко се забележува низ шареноликите волшепства, но пораката е тука. И речиси во сите случаи Хогвартс успева да изнајде сили да се одбрани и засили одвнатре, со помош на своите професори и ученици. Уште повеќе, не само да опстане спроти моќните интереси, туку и да предизвика промени на подобро во целото (волшебничко) општество.

Ако имате осумнаесетина години, тогаш веројатно сте израснале со Хари Потер. Ако имате осумнаесетина години, тогаш и добредојдовте на универзитетите.

Текстот е објавен на РСЕ.мк.

Појаснување: Текстот е напишан и пратен до РСЕ на крајот на август 2012. Да се објави на почетокот на академската година е одлука на тамошното уредништво. Поклопувањето со дебатата за автономијата на УКИМ и настаните со МПЦ е навистина среќна случајност.

Текстот исто така е пренесен на off.net.mk.

Дополнителни пишуванки на темата: „За Хари Потер и универзитетот“ и „Сиже за #молебенот и #УКИМ“ беа достапни на сервисот posterous.com кој што во меѓувреме е укинат.