Две групи на одлуки во стручната јавност беа оценети како незаконски, а во пошироката јавност оценети на скалата од непопуларни до штетни, но само една од нив беше повлечена. Тука мислам на одлуките на Претседателот на Републиката за ослободување од гонење на лицата поврзани со истрагите на Специјалното јавно обвинителство и за одлуките на Советот на Општина Карпош за деталните урбанистички за Карпош 4 и за Тафаталиџе.

Судбината на овие одлуки, за чија законитост (или подобро незаконитост) јавноста е согласна, поставува неколку интересни прашања:

1. Кој е тој правен механизам кој на Претседателот му дозволува да ги повлече незаконитите одлуки?

2. Дали тој механизам на повлекување е ексклузивен, т.е. дали му припаѓа само на Претседателот или им стои на располагање и на другите државни органи како што е Општината?

3. Ако ѝ стои на располагање, тогаш зошто не го користи?

4. Ако не ѝ стои на располагање, тогаш што треба да се стори за овој механизам на повлекување да се стави на располагање на општината (и другите)?

Понатаму, главниот аргумент на експертската јавност е дека неправо не може да создава право, па оттука прашање број 5 е: како една одлука за детален урбанистички план, патем за која веќе и дефинитивно Уставниот суд утврди дека не е донесена согласно закон, создала право – односно создала бројни поединечни одлуки за градење кои се сметаат за законити.

Мисловниот процес на Уставниот суд исто така е интересен за разгледување: тој утврдил дека не биле почитувани уставните и законските одредби при донесувањето на деталните урбанистички планови, но воедно одлуките за овие планови ги укинал, а не ги поништил. Па оттука уште едно прашање: како одлуки кои во старт се ништовни и кои според Уставниот суд чинат повреда на начелото на владеењето на правот, како темелна вредност на уставниот поредок на Република Македонија, сепак определен временски период остануваат законити?

И последно, како Уставниот суд презема некој вид на нормативна функција, нешто за што експертите во врска со случајот за Законот за помилување едногласно кажуваат дека ја нема – со прости зборови дека судот не може да создава закони, тоа го прави само Собранието, или во случајот со урбанистичките планови само општините, и вели дека незаконитата одлука на општината е всушност законита од нејзиното незаконито донесување па сѐ до интервенцијата на судот?

Не знам дали овие прашања ќе го добијат експертскиот одговор. Објаснувањето дека во објекти изградени по незаконитите урбанистички планови се вложени пари е кусогледо изоставување на вкупната кост-бенефит анализа во врска со квалитетот на живот што Уставниот суд требал да ја направи при неговото одлучување. Во меѓувреме, се чини дека активистите од Карпош ќе останат со веројатниот одговор дека понекогаш во Македонија и неправото создава право.

Првично објавено на Радио Слободна Европа: https://www.slobodnaevropa.mk/a/29393700.html

Навистина е ретко блогов да ја напушти вообичаената програма за слободен софтвер, авторски права, следење на комуникации, политика и слично, но работните околности кои ме принудија да ја следам работата на ИСОС, како и фактот дека на последната јавна средба на 20 април 2018 неговите претставници ми одзедоа збор под изговор дека некој од телефон ми кажува кои прашања да ги поставувам, додека јас се обидував на малиот екран да ги читам обемните документи за кои што требаше да се дискутира, а кои беа објавени само неколку часови претходно, ме принудува забелешките што писмено ќе ги доставам утре и до ИСОС и до Министерството за финансии да бидат и овде - за секој случај.

Коментари во врска со предложениот финансиски план и статут на ИСОС

1. Финансискиот план не содржи наративен дел кој што подобро ќе ги објасни ставките што се напишани со бројки, посебно во однос на тоа дали тие бројки се достижни. На пример, според финансискиот план точка 1.1 и 1.2 предвидени се 19.260.000,00 денари од членарини. Од друга страна во тарифникот за годишна членарина е предвидено дека таа се плаќа до 31 јануари наредната година. Сосема е возможно сценарнио во кое главнината од членарината ќе се прибере во периодот декември 2018 – јануари 2019. Оттука логично е прашањето како ќе се финансира Институтот во периодот кога би имало слаба наплата на членарина. Се разбира, план за ова финансирање можеби и постои, но тој не е приложен во финансискиот план, нема приложено објаснување за можните проблеми со паричните текови, и оттука нејасно е како членовите на ИСОС можат да донесат информирана одлука на гласањето во врска со овој финансиски план. Ова е генерален проблем на форматот на финансискиот план.

2. На страната на расходите во точка 2.1 недостастува објаснување како и зошто се покачува бројот на вработени во ИСОС во месец јули (се вели дека од 7 се оди на 9 – веројатно вработени бидејќи делот е за бруто плати).

3. Понатаму на страната на расходите точка 2.11 содржи износи за разни софтвери.

а) Нејасно е каква е таа апликација за која што ИСОС плаќа месечен надомест од 61.000 денари, зошто се плаќа тој надомест, дали може да се најде алтернативно поефтино решение итн.

б) Нејасно е како се оценети цените на чинење на новите апликации што се предвидуваат. Разликата во цените е премногу мала помеѓу две апликации кои имаат значително различни побарувања на компјутерски и човечки ресурси за да изработат и да се стават во употреба. Никакво разумно гласање по оваа точка не би можело да се прави без да се види спецификацијата за овие апликации, роковите во кои треба да бидат испорачани итн.

в) Посебно чудна е предвидената апликација за електронско гласање. Електронско гласање не постои во предлог статутот објавен на веб страницата на ИСОС на 20 април 2018. Сепак на средбите со членовите беше кажано дека некаква електронска селекција ќе се прави на кандидатите што сакаат да вршат некаква функција во ИСОС. Ваква селекција би била спротивна на одредбите на статутот ваков каков што е предложен. Значи статутот треба да се измени и дополни (во член 50 и 51) за да предвиди различни форми на електронско гласање, селекција или слично. Дополнително сомнително е како во финансискиот план е веќе предвидена некаква апликација за која нема основ во предложениот статут на ИСОС и истата се очекува да се користи веќе во месец мај 2018. Може да се заклучи дека апликацијата веќе е нарачана и е при крај во нејзината изработка. Нејасно како е тоа направено без да се утврди дали воопшто ќе има електорнско гласање и кои ќе бидат правните норми околу тоа.

г) Кончено нејасно е и колку се вкупните трошоци за овие апликации (total costs of ownership), какви договори се потпишувале, чии се авторските права, извнорни код и како се решени обврските за одржување и надградба на софтверите. Несоодветно направени договори во врска со овие работи можат да го заглават ИСОС, а со тоа и неговите членови, во долгорочни финансиски обврски кон трети лица (компании), кои што финансиски обврски можат да претставуаат сериозен товар на буџетот на ИСОС и трошок за неговите членови.

Секогаш кога ќе видам оглас на кој за политички прашања се отвара конкурс за иновативни решенија, во морозовски стил, прво се запрашувам зошто воопшто политичко прашање е дадено на некакви технолошки фирми да го иновираат: дали во државниот орган, конкретно Министерството за труд и социјална политика, нема луѓе кои што можат да најдат решение што е специфично од нивната стручност (а познавам двајца-троја бистри луѓе во тимот на министерката), или станува збор за декларативно барање решение во кое треба да се сврат некои пари во некои фирми притоа да се пофали претприемништвото (на кое патем, во духот на претрпиемачката идеологија, не би му ни требале државни поттикнувања за да биде остварено)?

Уште на самиот почеток се чини дека пишувачите на повикот ги имаат измешано лончињата. Повикот вели:

Основна цел на повикот е да се поттикне развој и примена на иновативни решенија во различни сегменти од општеството за подобрување на квалитетот на живеење.

Внимателно читање на ова набиена реченица открива дека целта се иновативни решенија, а не подоборување на квалитетот на живеење. Да, наведено е дека иновативните решенија се за подобрување на квалитетот на живеење, но ништо не ветува дека некое успешно иновативно решение ќе успее и да го подобри квалитетот на живеењето. Со други зборови, сосема возможно е да имате успешно иновативно решение кое што нема да постигне ништо во реалноста, и историјата на претприемачките потфати е полна со вакви примери, а внимателните следачи на повиците за решенија во земјава ќе се сетат дека такви примери имаме и дома: барем 3 апликации за пријавување на дупки на улици и слично беа прогласени за успех, иновација во комуникација со власта, локалната власт и што знам што не, но ефектот, до сега, е практично нула.

Но, можеби и не е баш фер да се осуетат веднаш напорите за иновативни решенија - кој знае, нешто може и да вроди со плод.

Сепак, останува прашањето зошто најкомпетентана институција во државата за решавање на социјалните проблеми - Министерството за труд и социјална политика решава овој проблем да го понуди за решавање на, во суштина, некомпетентни лица, кога токму на тоа министерство на располагање му стои целиот негов кадар, а таму каде што нема директна надлежност може со интервенции преку владата, собранието или ЗЕЛС да постигне цели за квалитетен живот. А еве и како на еден сосема неиновативен начин може да се постигне #ОброкЗаСите:

Министерството за труд и социјална политика има најдобри и најточни податоци за тоа кои се и каде живеат сиромашните граѓани. Тоа е задолжено за исплаќање на социјалната помош и други надоместоци. Дури и да ги нема сите податоци, министерството може многу полесно да добие податоци од, на пример, фондот за ПИОМ, одошто тоа може да го направи било која иновативна компанија.

Вооружено со овие податоци министерството може да направи план за отварање на кујни низ критичните точки во државата. Го користам овде зборот кујни во поширока смисла на зборот - не нужно дека во нив мора нешто да се готви. За отварањето на овие кујни министерството може да побара помош од владата, од министерството за транспорт и врски или која и да е институцијата што е надлежна за ПУИК (или како и да се вика сега агенцијата за државен станбен и деловен простор). ПУИК може да ги обезбеди тие кујни, дуќани, киосци, каде што би можела да се чува и од каде што би можела да се дели храната. Како бонус вработени во овие кујни може да бидат токму граѓани од ранливите групи.

За да ги поттикне компаниите што продаваат храна (и готова и свежа) да не ја фрлаат храната што е вишок, Министерството за труд и социјална политика, во соработка со Министерството за правда и Управата за јавни приходи може да ги заведе донациите кон овие кујни за храна да бидат третирани како донации од јавен интерес за кој во тековното законодавство постојат даночни поттикнувања. Различни модели може да се употребат за ова. На пример, супермаркетите може да даваат овошје и зеленчук, но може и во соработка со ресторани или и во рамките на нивните кујни (кујни веќе има во сите поголеми супермаркети), да приготвуваат оброци од таа храна што инаку би завршила во ѓубре. Кујните на министерството така би држеле само готова храна, т.е. за нејзино чување би биле потребни само фрижидери (а не и целосна опрема за готвење итн.).

Дистрибуцијата на храната до овие кујни исто така би можела да се смета за донација од јавен интерес. Така некоја компанија што можеби има храна, но нема начин како да ја превезе, ќе стапи во контакт со компанија што може да ја превезе: двете компании ќе имаат даночен поттик да учествуваат во оваа одговорна акција.

Сето ова ми се чини дека е возможно без да се прават законски измени (како оние во Франција каде што со закон се забрани фрлање на храна од страна на супермаркети) - иако, нормално, и такви опции му стојат на располагање на министерството доколку сака да спроведе политики за поквалитетен живот.

Овие неиновативни решенија, што воглавно припаѓаат во рамките на надлежностите на државните институции, ми текнаа додека чекав ред во АВРМ и скролав на телефон и го видов твитот од профилот на министерката. Дали навистина на никој во министерството не му текнало ништо слично, па решенија за оброк за сите се бараат од пошироката јавност која воглавно е некомпетентна за социјални политики?

Што точно треба да прават граѓаните откако на МојВоздух ќе видат дека некој голем загадувач се наоѓа на 2 километри од нивната улица или населба?

Ова прашање, за оние што следат, е една од главните дилеми за кои што често пишува Евгени Морозов; може ли технологијата да ги реши проблемите на граѓаните онаму каде што државата затајува? Но, навистина, што можат да направат граѓаните со овие нови информации? Да протестираат пред малата фабрика што нема филтер? Да го блокираат дотурот на отпад на приватната депонија? Физички да се пресметаат со оние што палат огнови на отворено или оние што во нивните печки ставаат гуми или друг опасен материјал? Сето ова е личи на лакрдија.

Државата располага со сите можни механизми и поединечно и групно да се справи со проблемите со загадувањето.

Централниот регистар на Македонија има податоци за сите компании; оттаму може да се извадат податоци за тоа кои компании имаат дејност поврзана со отпад; кои се нивните локации, било седишта или подружници; и таму на лице место да се направи проверка за тоа како тие се справуваат со отпадот.

Онаму каде што Централниот регистар нема да може да помогне тука е Управата за јавни приходи која знае кои сѐ субјекти плаќаат даноци (на пример за вработени) или со други зборови имаат некаква активност. Потоа тука е и градот Скопје кој што има податоци за компаниите според фирмарините што ги наплаќа.

Анализа на овие податоци може да каже и не само кој овластено и чисто или не работи со отпад, туку и кои компании имаат веројатност да исфрлаат отпад кој што би придонесувал кон загадување. Државниот завод за статистика е тука да дополни со класификацијата по дејности која што е пренесена во Централниот регистар.

Понатаму, тука е и државното претпријатие за стопанисување со станбен и деловен простор (популарно, од времето, наречено ПУИК) кое што на граѓаните кои немаат дом (па затоа се принудени да живеат и греат на отворено) може да им обезбеди социјални станови, дури и бесплатни, бидејќи подобро мал број на луѓе во бесплатни државни станови отколку голем број на луѓе со респираторни болести предизвикани од диви огнови.

Министерството за внатрешни работи има евиденција за сите возила што се возат во Македонија. Може да се искористат тие податоци за правање на план на еднократен увоз на субвенционирани мали градски возила за жителите што им треба ново нискозагадувачко возило под услов да се откажат од старото. Па потоа тука се и опциите за забрана за стари дизел возила, или забрана на дизел возила воопшто.

Работи како ширење на мрежата за парно и субвенционирање на цената на парното исто така се во надлежност на некое ниво на власт - било влада и град Скопје, како и, во времето додека дојде гасот по цефки, дотур на гас во резервоари за најкритичните предгарија и приградски места.

Со други зборови апликацијата МојВоздух наскоро само на површината на нештата ќе овозможи попрецизно лоцирање на загадувачите на воздухот. Всушност ќе овозможи многу поточно да видиме каде сѐ државата потфрла во нејзината обврска за заштита на животната средина или попрецизно за заштита на нејзините граѓани (даночни обврзници). Со оглед на тоа дека загадувањето веќе наликува на траен проблем, всушност ќе добиеме целосна слика за недостигот на капацитет на владењее во подолг временски период во Македонија.

Македонија нема проблем со непознавањето на вистинските причини за загадувањето, туку со неволност да се откријат причините преку механизмите со кои државата располага, бидејќи тие можат да водат кон политичко тешки одлуки. Нема бенигни решенија на тешките проблеми.

Се разбира, ништо од ова не е за да го обесхрабри Горјан Јовановски во неговите напори за подигнување на свесноста со загадувањето преку МојВоздух. Опасноста останува дека и со прецизност од 7×3.5км некои државни служби да се правдаат дека тоа е голема површина да се пребара.

Со Предлог-закон за следење на комуникациите (член 60) Владата го префла членот 175 од Законот за електронски комуникации, за кој што Уставниот суд, по долго држење на предметот во фиока, поведе постапка за оценување на уставноста, од Законот за електронските комуникации (ЗЕК) во Законот за следење на комуникациите.

Овој член, т.е. неговата содржина, веќе еднаш е прогласен за неуставен од страна на Уставниот суд во 2010 година, кога беше дел од стариот Закон за електронските комуникации како членови 115 и 115а.

Уставниот суд своето мислење за неуставност на ваквите одредби не го базира само на сопствена оценка, туку и на пресуди на Европскиот суд за човекови права како што е Contreras v. Spain (1998), а од скоро релевантна и Zakharov v. Russia (2006).

Предлог-закон за следење на комуникациите, во copy/paste членот 60 исто така го игнорира клучниот дел од препораката на работната експертска група на ЕУ (популарно наречен изветашај на Прибе) во која се вели дека свичовите треба да бидат преместени во просториите на операторите, кои сигналот ќе го пренасочуваат до соодветен надлежен орган по добиена судска наредба (стр. 8).

Дека оваа препорака од Прибе се игнорира се гледа и во Предлог-законот за оперативно техничка агенција каде во член 3 став 1 алинеја 1 „активира и создава услови за следење на комуникации“. Ако ОТА активира, тогаш операторите сигурно ги немаат свичовите.

Дополнително, со оглед на недореченоста на членот 60 (т.е. содржината на членот што е пренесена од 115/115а преку 175 од ЗЕК), која недореченост ја нотирал и Уставниот суд во неговата одлука од 2010 како реална закана од самоволно и произволно мешање на државните органи во приватниот живот, а во врска со членот 3 од Предлог-законот за оперативно техничка агенција, треба да се укаже и на тоа што Владата планира клучните детали во врска со начинот на вршење на работите за следење на комуникации да ги решава со подзаконски акт кој по природата на нештата е изложен на многу помалку проверка и контрола, а особено не од Собранието на РМ.

Членот 60 од предлог-ЗСК и членот 3 од предлог-ЗОТА во врска со членот 60, ако останат вакви какви што се сега. со сигурност ќе се најдат пред Уставен суд веднаш по изгласувањето од Собранието.

Дополнето: Ниту предлог-ЗСК ни предлог-ЗОТА не содржат јасни и недвосмислени одредби дека целокупната опрема за следење на електронските комуникации ќе прејде во надлежност на ОТА. Тука пред сѐ мислам на опремата која што знаеме дека е купена од страна на Владата од британската фирма Гама, а која што на ниво на технологија работи така што ги напаѓа телекомуникациските мрежи (а не е само пасивен пренесувач на сигналот).

Скопје и Битола, градови кои се помеѓу 10-те најзагадени градови во Европа, добија нови градоначалници, а Тетово којшто е во истата група ќе почека уште една седмица за конечниот исход од локалните избори. Сеедно на резултатите, градоначалниците ќе се соочат со прашањето за загадувањето.

Според податоците на Државниот завод за стататистика од Статистичкиот годишник за 2017 година во Скопје, Битола и Тетово живеат околу 688.000 жители. Ова не ги вклучува блиските селски општини како на пример Арачиново, Илинден за Скопје, или Јегуновце за Тетово. Овие три додаваат уште 36.000 жители на горната бројка. Колку точно е вкупната бројка на жители погодени од загадувањето на овие градови тешко е да се пресмета. Но, дури и со конзервативна пресметка дека во областите што ги зафаќа загадувањето на Скопје, Битола и Тетово живеат 700.000 жители, дали може да се каже дека тоа што ⅓ од населението на Македонија живее во екстремно загадени услови е само проблем на тамошните локални власти?

Друг начин да се гледа проблемот секако е низ економска перспектива. Скопскиот регион учествува со 43% во бруто домашниот производ на Македонија според податоците на ДЗС за БДП по региони за 2014 година. Може ли да се сметаат за локален проблем здравствените проблеми на работниците и работодавачите што создаваат речиси пола од производот на државата? Или, од друга страна, кои се економските трошоци од загадувањето во економски најсилниот регион во државата? Дали пад во домашен производ поради овие проблеми ќе оди на грб на локалната или централната власт?

Ми се чини дека овие работи ја илустрираат илузијата на локалното владеење во Македонија. Скопје е поделено на три партии по општини плус еден градски градоначалник. Досегашното искуство кажува дека сите овие супер си тераат локални тедери за огради и тротоари додека општите остануават нечепнати. А општите во нашиот случај се и државни. Без вклучување на централна власт со многу, многу непопуларни мерки нема да се решат вакви проблеми кои само се маскирани како локални бидејќи никој и не зборува за податоците што се скриени во фасадите на градовите.

Влијателната книга „Код и други закони на киберпросторот“ на Лоренс Лесиг во предговорот на првото издание започнува со приказна од конференција од 1996 година насловена „Компјутери, слобода и приватност“. На конференцијата имало двајца писатели на научна фантастика кои биле поканети да зборуваат за нивната визија за иднината. Вернон Винџи раскажал приказна за сеприсутна полиција која има контрола над технологијата што ја користиме. Том Медокс раскажал слична приказна во која улога на соработник, заради неговите интереси, има и бизнис секторот (Лесиг, 1999).

Дваесетина години подоцна дистописките предвидувања на писателите се чини се остварија. Откритијата на Едвард Сноуден ни кажуваат дека светските разузнавачки агенции можат да имаат директен пристап до нашите електронски комуникации на социјалните мрежи сопственост на корпорации каде што поминуваме голем дел од времето, но и до нашите мобилни телефони за чие функционирање се грижат телекомуникациските гиганти. После овие откритија, Ебен Моглен, уште еден истакнат правник од Соединетите Американски Држави (САД), понуди објаснување за како треба да се разбере приватноста и што значи тоа кога ќе ја изгубиме: приватноста се состои од тајност, анонимност и автономија, таа со овие нејзини делови е нужна за да постои демократско владеење (Моглен, 2013). Ќе се вратиме на Моглен кон крајот на овој текст.

Во позадина на овие настани, во Македонија во 2010 година собранието донесе закон (Службен весник на Р. Македонија, 83/2010) кој што дозволуваше полицијата директно, самостојно и непречено да ги следи комуникациите на граѓаните, без разлика дали е издаден судски налог или не (Закон за изменување и дополнување на законот за електронските комуникации, 2010). Овој закон е јавен вовед во последната политичка криза што ја живееме во Македонија. Подолу ќе се обидам да ги прибележам сите настани од правото, технологијата и нивната интеракција што ја одбележаа оваа криза. Иако логично би било да се очекува дека на каква било набавка на технологија ќе претходи донесување на законско овластување за тоа, постои основ да се мисли дека тоа во Македонија не е така. Затоа, приказната, сепак, започнува во 2008 или 2009 година.

Почетоците на следењето

На прес-конференцијата на Јавното обвинителство за гонење на кривични дела поврзани и кои произлегуваат од содржината на незаконското следење на комуникациите (СЈО) на 30.03.2016 година беше објавено дека во текот на 2008 и 2009 година во Министерството за внатрешни работи во употреба има два системи за следење на комуникациите. Уништувањето на еден од овие системи е предмет на истрага на СЈО (СЈО, 2016a). Но, никаде до сега не е објавено ништо за тоа што овие системи можат да прават, а пред сѐ што може да прави системот што бил во употреба од 2008-2009 до моментот на неговото уништување. Односно, не знаеме дали со тој систем можело директно, самостојно и непречено да се следат комуникациите на граѓаните, без разлика дали е издаден судски налог или не. Сепак, знаеме дека незаконско следење на комуникациите имало, ако ништо друго од признанието на македонските пратеници кои во Законот за заштита на приватноста (Службен весник на Р. Македонија, 99/2016) во член 1 став 1 велат „Со овој закон се утврдува заштита на приватноста на граѓаните на Република Македонија, гарантирана со Уставот и Европската конвенција за човекови права, во врска со материјалите кои произлегуваат од незаконско следење на комуникации извршени во периодот од 2008 до 2015 година“ (нагласувањето е мое) (Закон за заштита на приватноста, 2016).

Со други зборови, и од страна на СЈО и од страна на Собранието на Р. Македонија имаме изјава дека незаконско следење на комуникации имало во 2008 и 2009 година. Но, не знаеме како тоа било спроведено. Ова е важно прашање, бидејќи одговорот може да го опише заговорот помеѓу државата и приватниот телекомуникациски сектор.

Пред да продолжиме, класичното сценарио во кое што се дозволува следење на комуникации е барање од обвинител за точно одредено лице во врска со некое дело, дозвола од судија, спроведување од полиција и горе-долу тоа е постапката опишана и во македонскиот закон за следење на комуникациите (за тоа подолу). Ова е постапката која веројатно и сите сме ја виделе на која било криминалистичка серија. Вака одобреното следење на комуникации е документирано во извештаите на Јавното обвинителство кои што се испраќаат до Собранието на Р. Македонија. Со оглед на тоа дека има истрага за незаконско следење на комуникациите, можеме да заклучиме дека истрагата на СЈО не се однесува на нешто што Јавното обвинителство побарало, судот дозволил и се спровело, а за тоа било известено и Собранието.

Оттука две сценарија се можни за периодот 2008-2009 година. Едното е дека системот за следење на комуникациите кој што тогаш бил ставен во функција овозможувал директно, самостојно и непречено следење. Тој бил инсталиран со премолчена согласност на операторите за телекомуникациски услуги, но без законска дозвола, и бил ставен во употреба. Второто е дека новиот ситем бил ист како и стариот и не дозволувал директно, самостојно и непречено следење. Сепак, операторите ги спроведувале налозите за следење исто така давајќи премолчена согласност, бидејќи за тоа не им била доставувана судска наредба. Кое и сценарио да се остварило, во двата случаи станува збор за заговор помеѓу полицијата и бизнисот, а на штета на граѓаните на Република Македонија. Патем двете сценарија продолжуваат да важат и за периодот што следи.

Измените на законот за електронските комуникации од 2010 г., Уставниот суд и Зоран Заев

Во јуни 2010, доаѓа ослободувањето од одговорност на телекомуникациските оператори. Со измените и дополнувањата на Законот за електронски комуникации изменети и дополнети се и членовите 112, 114, 115, 115-а и 155-б кои што ги обврзуваат операторите да набават и инсталираат опрема што овозможува директно, самостојно и непречено следење на комуникацииите и да му овозможат пристап на надлежниот орган (Закон за изменување и дополнување на законот за електронските комуникации, 2010). Законот стапил на сила на 1 јули 2010. Но, веќе во октомври истата година Уставниот суд го запира извршувањето на овие членови од законот за електронските комуникации (Уставен суд, 2010а), а два месеци подоцна оспорените делови кои дозволуваат директно, самостојно и непречено следење се поништени од страна на уставниот суд (Уставен суд, 2010б).

Треба да се направат две поенти во врска со овие собраниско-уставни настани од 2010 година. Прво, директно, самостојно и непречено следење на комуникацииите било дозволено само во еден краток период од јули до октомври 2010 година. Прашањето што дополнително треба да се постави е: дали тоа било возможно? Во овој краток период операторите биле должни прво „од овластениот орган за следење на комуникации да побараат техничка спецификација за видот и карактеристиките на опремата и интерфејсот“ (Закон за изменување и дополнување на законот за електронските комуникации, 2010) за воопшто да можат да ја исполнат нивната законска обврска за обезбедување на опремата.

Оттука, во овој период од 3-4 месеци, во сред лето и одмори, овластениот орган би требало прво да ја изготви техничката спецификација, операторите да ја побараат и добијат, потоа да спроведат постапка за набавка на опремата, да ја инсталираат, да ја пуштат во употреба и да му обезбедат пристап на надлежниот орган. Ова е единственото сценарио во кое операторите во врска со следењето на комуникации можеле да постапат согласно закон. Дали е ова навистина направено во тој краток временски период веројатно ќе биде откриено од страна на СЈО, но можеби не и за јавноста. Сите други варијатни би значеле дека операторите во соработка со Министерството за внатрешни работи (МВР) однапред знаеле какво ќе биде законското решение и техничката спецификација, па оттука и каква опрема ќе треба да набават, па сѐ што ќе им преостанело е на 1 јули да го вклучат копчето на „On“, откако претходно ги завршиле сите други активности. Вакво сценарио повторно укажува на заговор помеѓу полицијата и бизнисот, а веројатно и на силно влијание на полицијата врз законодавството – бидејќи дури и МВР и операторите да соработувале, тие по правило не би можеле да знаат дека Собранието ќе донесе баш таков закон каков што Владата побарала.

Со цел да се разјаснат некои од овие дилеми до МВР испратив барање за слободен пристап до информации со прашање кога е техничката спецификација е испратена до операторите, односно за одговор го барав само датумот. За жал одговорот што го добив е дека тоа е класифицирана информација од степен „строго доверливо“.

Се разбира, незаконско следење на комуникациите можело да се случува, дури и операторите да биле експедитивни во овие 4 месеци: МВР можело да следи преку новите брзо инсталирани системи без никој да знае за тоа. Со други зборови, законското (и експедитивно) инсталирање на опремата не го исклучува незаконското следење на комуникации од страна на полицијата. Но, за сите други снимки што ги чувме во „бомбите“ на Социјал-демократскиот сојуз на Македонија (СДСМ) или што ги има во архивата на СЈО, а кои што се од период пред 1 јули 2010 година и после 20 октомври 2010 година, сѐ до новиот закон за електронски комуникации од 2014 (за тоа подолу), операторите се виновни најмалку за нарушување на доверливоста на комуникациите што е прекршок казнив според истиот закон, и веројатно би требало да бидат казнети (тогаш, бидејќи сега е застарено) од надзорниот орган за комуникации – Агенцијата за електронски комуникации (АЕК). Дали непостапувањето на АЕК може да ги однесе нејзините претставници во некакви проблеми е прашање за друга прилика. Сето ова создава мрачна слика за заговор помеѓу полицијата и телекомуникацискискиот бизнис.

Второ, со решението и одлуката на Уставниот суд од 2010 година директно, самостојно и непречено следење на комуникацииите повеќе не е дозволено во Република Македонија. Прашањето во врска со ова е дали одлуката на судот е спроведена, и не само поради тоа што неспроведување на судска одлука е казниво според македонскиот кривичен законик. Дали одлуката е спроведена или не, всушност, ни кажува дали нелегалното следење на комуникациите по декември 2010 продолжило по првото или второто сценарио опишани погоре за периодот од 2008-2009 година. Понатаму, тоа што никаде нема информација дека МВР набавувало уште една опрема кога биле измените законот за електронски комуникации во 2010, може да значи дека опремата набавена 2008-2009 година можела да прави сѐ што законот ќе предвиди во 2010 година, што би значело дека цело време (додека траат промени на закони од Собрание и Уставен суд) технологијата е една и иста. За целосна слика сепак ќе треба да ги погледаме и набавките на операторите во периодот од 2008 до 2010 година.

Ова можеби е добро место да се потсетиме на силната промена на ставот на (сега премиерот) Зоран Заев. Првичните негови изјави се дека прислушувањето не било возможно без знаење на операторите (Вистиномер, 2015), но веќе по две недели Заев на прес-конференцијата за бомба #5 изјави дека одговорност нема кај операторите (Прес конференција на СДСМ, 2015). Увидот во набавките можеби треба да се надополни со објаснување за тоа како и каде исчезнала одговорноста на операторите.

За оние кои што ќе се запрашаат како со одлуката на Уставниот суд директно, самостојно и непречено следење на комуникацииите повеќе не е дозволено, одговорот е во членот 111 на законот. Таму прво се вели дека комуникациите се доверливи, па потоа се редат исклучоци од таа доверливост. Со одлуката на Уставниот суд, на пример, исклучокот од членот 114(6) кој што вели „На овластениот орган за следење на комуникации операторите на јавни комуникациски мрежи и давателите на јавни комуникациски услуги се должни да му овозможат постојан и директен пристап до своите електронски комуникациски мрежи, како и услови за самостојно одредување на моменталната географска, физичка или логичка локација на терминалната опрема на своите претплатници, односно корисници независно од нивната телекомуникациска активност“повеќе не постои. Затоа после декември 2010 година директно, самостојно и непречено следење на комуникацииите повеќе не е дозволено.

Сите опреми за следење

После декември 2010, Македонија влегува во тивок период во однос на законските решенија за електронски комуникации. Но следењето на комуникации, видно од сѐ што чувме во аудио формат, не е застанато. Исто така не е застанато ни набавувањето на нова опрема. Помеѓу 2010 и 2014 купени се најверојатноо уште четири опреми за следење на комуникации: во 2010 опрема од Велика Британија (СЈО, 2016b), во 2011 опрема што беше тема на прес конференција на СДСМ во 2015 (Призма, 2015), FinFisher кој што беше прв пат откриен во Македонија во 2013 (CitizenLab, 2013) и опрема која што некаде во 2014 е купена за да ја замени опремата од 2008-2009 (СЈО, 2016a).

Во меѓувреме опремата од 2008-2009 (која што е предмет на истрага на СЈО) е уништена во март 2015 (СЈО, 2016a). Опремата што потоа се користела и веројатно сѐ уште се користи е опрема на Ериксон (НоваТВ, 2016). Дали тоа е нова набавка или е само именување на брендот на некоја од претходните набавки не се знае. Во секој случај станува збор за многу опрема. Конечно, во некој момент (веројатно) во 2011 година Македонија потпишала таен договор за следење на комункациите со САД (The Intercept, 2014). Обемот и опфатот на оваа соработка е непознат.

Додека сето ова се случува законска дозвола за следење на комуникациите директно, самостојно и непречено не постои. Значи, следењето се случува или на поединечни барања на полицијата до операторите кои што се спроведуваат без судска наредба (бидејќи знаеме дека бројот на оние што се следени со судска наредба е далеку помал од бројот на оние што се следени во незаконското следење на комуникациите од 2008 до 2015), или одлуката на Уставниот суд во врска со Законот за електронските комуникации не е спроведена и полицијата ги следи комуникациите директно, самостојно и непречено.

Новиот закон за електронски комуникации, ситните разлики во тексот и извештајот на Прибе

Но, во февруари 2014 година Собранието на Р. Македонија носи нов Закон за електронски комуникации (Службен весник на Р. Македонија, 39/2014) во кој што може да се прочитаат малку поинакви одредби во врска со следењето на комуникациите (Закон за електронските комуникации, 2014). Во законот од 2010 година има пет членови што го регулираат следењето на комуникациите: 112, 114, 115, 115-а и 155-б; во законот од 2014 година има само два: 175 и 176.

Како што видовме, во членот 114(8) од законот од 2010 година, меѓу другото, дозволен бил директен и постојан пристап до мрежите на телекомуникациските оператори. Меѓутоа, слична одредба не постои во новиот закон од 2014 (или барем јас не можам да ја најдам). Тоа што може да се прочита во новиот закон во членот 175(1) е дека „Операторите се должни да ги обезбедат сите неопходни технички услови за да овозможат следење на комуникациите во нивните мрежи, согласно со Законот за следење на комуникациите“(Закон за електронските комуникации, 2014). Сличната одредба во членот 115(1) во законот од 2010 гласи: „Операторите на јавни комуникациски мрежи и давателите на јавни комуникациски услуги се должни на свој трошок да обезбедат соодветна опрема и интерфејс за спроведување на мерката следење на комуникациите која ќе се врши под услови и на начин утврдени со закон“ (нагласувањето е мое) (Закон за изменување и дополнување на законот за електронските комуникации, 2010).

Од нагласените делови се гледа, според мене, главната разлика помеѓу двата законски текста во врска со следењето на комуникаците. Стариот закон зборува за опрема и интерфејс во 115, а за тоа што таа опрема треба да овозможи зборува, на пример, во 112(8): „На овластениот орган за следење на комуникации операторите на јавни комуникациски мрежи и давателите на јавни комуникациски услуги се должни да му овозможат постојан и директен пристап до своите електронски комуникациски мрежи, како и услови за самостојно преземање на податоците за сообраќај“; или во 114(6) како што е цитирано погоре. Новиот закон зборува само за неопходни технички услови. Нема никаде објаснување за тоа што се тие технички услови или како се определува неопходноста.

Пред да продолжиме понатаму само кратко појаснување за тие што го читаат членот 175 во делот што се наоѓа после запирката: „согласно законот за следење на комуникациите“. Ова се однесува на условите и постапката за следење на комуникациите од правна гледна точка: за кои дела може да се следи, кој издава наредба за следење, кој може да побара следење итн. На пример членот 2 од законот од 2006 година почнува со: „Никој не смее без наредба на надлежен суд да врши следење на комуникациите“. Со други зборови „согласно законот за следење на комуникациите“ не се однесува на претходниот дел од одредбата каде што се спомнуваат неопходните технички услови. Законот за следење на комуникациите воопшто не се занимава со технички услови. Формулацијата „директен и постојан“ не се појавува во тој закон. Законот за следење на комуникациите може да се прочита во Службен весник на Р. Македонија бр. 121/2006, 110/2008, 4/2009, и 116/2012.

Значи, новиот Закон за електронски комуникации создава обврска за операторите да обезбедат неопходни технички услови, но тие услови никаде не се опишани. Во членот 175(3) сепак операторите се должни да побараат техничка спецификација за опремата и интерфејсот кои што треба да ги обезбедат на нивен трошок како што е пропишано во членот 175(2). Оттука возможно е нужните технички услови да се вметнати во техничка спецификација за видот и карактеристиките на опремата и интерфејсот, а таа техничка спецификација веројатно е класифицирана. Исто така возможно е нужните технички услови да се истите од 2010: директен и постојан пристап.

Постојат ли некакви аргументи да се поткрепи оваа претпоставка? Да. Во извештајот на работната група на Европската комисија предводена од Рајнхард Прибе се вели: „Дејствувајќи врз основа на Членовите 175 и 176 од Законот за електронски комуникации, секој од трите национални провајдери за телекомуникации ја екипираат Управата за безбедност и контраразузнавање (УБК) со потребните технички апарати, овозможувајќи ѝ да ги копира директно целите нивни оперативни центри. Како последица, од практична гледна точка, УБК може директно да ги следи комуникациите, самостојно и непречено, без разлика дали е издаден или не судски налог во согласност со Законот за следење на комуникациите.“ (нагласувањето е мое) (Извештај на Прибе, 2015).

Повеќе прашања се отвараат од констатацијата на работната група на Европската комисја. Прво, врз основа на кои точно делови од членовите 175 и 176 УБК директно ги копира целите оперативни центри на телекомуникациските оператори? Да, согласно членовите 175 и 176 операторите треба да обезбедат опрема, интерфејс и технички услови, но тие не треба нужно да бидат такви што ќе овозможат директно, самостојно и непречено следење на комуникациите.

Можеби ова може делумно да се разјасни со увид во документацијата на операторите. Ако операторите постапувале законски тогаш во 2014 година требало да побараат техничка спецификација и согласно неа да обезбедат опрема, интерфејс и технички услови. Ако набавка нема, тогаш може со значајна сигурност да се тврди дека опремата набавена порано – во 2010 година или пред тоа – сега повторно е ставена во функција (ако воопшто била претходно исклучена соглсано одлуката на Уставниот суд) бидејќи техничката спецификација е еднаква. Ова може да оди во прилог на потврдување на претпоставката дека неопходните технички услови се вметнати во техничката спецификација, но во суштина, ништо не е сменето од она што Уставниот суд го прогласил за неуставно во 2010 година.

Доколку оваа претпоставка е барем и малку издржана тогаш треба да се постават уште неколку прашања: смее ли нешто како неопходни технички услови за следење на комуникации да се регулираат со нешто што е некаков подзаконски акт за техничка спецификација. Вообичаено подзаконски акти се објавуваат во службен весник, додека техничката спецификација е приватна комуникација помеѓу МВР и операторите. Како можеме да видиме дали неопходните технички мерки се во согласност со Уставот на Републиката и посебно во согласност со одлуката на Уставниот суд во врска со следењето на комуникации од 2010 година? Што можеле операторите да направат ако добиле техничка спецификација со услови кои што се забранети на ниво на закон од страна на Уставниот суд? Дали смееле да се противат? Дали повторно се решиле на премолчена согласност, патем ќарувајќи заштеди во не-набавка на опрема? Овие прашања можеби ќе бидат одговорени во истрагите на СЈО.

Знаевме дека нѐ следат и се плашевме

Во 2014 година граѓаните во анкета ги искажале нивните стравови од следењето на комуникациите (Македонски центар за европско образование, 2014). Според резултатите од анкетата дури 53% од испитаниците мислат дека македонските граѓани се плашат јавно да го искажат своето мислење, а 83% од испитаниците што мислат така, мислат и дека тоа е затоа што граѓаните се плашат од последици по нив и нивното семејство. Понатаму, речиси 64% од испитаниците сметаат дека тајните служби ги прислушуваат комуникациите на луѓето што ги сметаат за противници. И точно една година по новиот закон за електронски комуникации дознавме дека овие мислења и стравови не биле неосновани. Директниот и постојан пристап за следење на комуникации не само што постоел, туку и се користел. Во февруари 2015 (тогаш опозициската партија) СДСМ почна да објавува аудио снимки од прислушувани разговори.

Во меѓувреме, во март 2015, Уставниот суд прими иницијатива за утврдување на уставноста на членот 175 од Законот за електронски комуникации. Постапката по оваа иницијатива Уставниот суд ја поведе две години подоцна (Радио Слободна Европа, 2017). Околностите сакаа Европскиот суд за човекови права можеби да им ја олесни работата на македонските судии наоѓајќи, во случајот Роман Захаров против Русија, во декември 2015 дека руските закони што дозволуваат „директен пристап до мрежата без специфични барања до провајдерите“ се во спротивност на Европската конвенција за човекови права, чиј потписник е и Р. Македонија (Радио Слободна Европа, 2017). Но, на конечната одлука од Уставниот суд сѐ уште чекаме.

Од сето погоре може да се заклучи дека во седумгодишниот период од 2008 до 2015 што е предмет на Законот за заштита на приватноста, и веројатно предмет на истрагите на СЈО, законска дозвола за директно, самостојно и непречено следење на комуникациите имало едвај нешто повеќе од 12 месеци (јули-октомври 2010 година и февруари – декември 2014 година). Сиот останат период станува збор за некаков вид на заговор помеѓу полицијата и бизнисот. Ако тоа нѐ потсетува на дистопијата опишана во воведните слики од Лесиг, тогаш можеби можеме да бараме утеха дека, ако ништо друго, што се однесува до следењето на комуникациите Македонија е во чекор со времето. (Друга аргументација од Лоренс Лесиг за корупцијата на републиката може да се понуди за сето ова, како и за одолговлекувањето на Уставниот суд, улогата на АЕК, и сегашното непостапување на Собранието. Но за тоа, можеби, во друга прилика.)

Во 2017 Македонија има нова Влада, нов Министер за внатрешни работи и нов директор на УБК, сите дојдени на нивните позиции со цел надминување на кризата произведена од следењето на комуникации. Но, условите за директно, самостојно и непречено следење на комуникациите сѐ уште постојат. Законот за електронски комуникации може да се промени со просто мнозинство, но тој, до сега – август 2017 година, не е ни на агендата на Собранието. Техничката спецификација што ја пропишува надлежниот орган може да се промени од страна на министерот, но секако тоа и да се случи нема да знаеме бидејќи е класифицирано. Веројатно од нас се очекува да веруваме дека опремата за следење на комуникациите сега нема да се злоупотребува. Можеби сега е вистинкиот момент за повторување на анкетата на Македонскиот центар за европско образование. Можеби граѓаните мислат дека сега тајните служби не ги слушаат разговорите на оние што ги сметаат за противници. Овие прашања остануваат да бидат одговорени од општествените истражувачи.

Но, ако ја прифатиме аргументацијата на Моглен, тогаш кризата во Македонија не е навистина завршена. Според Моглен без тајност демократско владеење не е возможно бидејќи луѓето не можат да разговараат за јавните работи со оние кои што сакаат и да ги исклучат оние со кои не сакаат да разговараат; без анонимност, која што е и централна на правото на слобода на говор, не може да се спроведува демократска политика; без автономија нема слободно носење одлуки, а автономијата не може да постои без тајноста и анонимност (Моглен, 2013). И сѐ додека констатацијата од извештајот на Прибе е точна, нема тајност и анонимност во Македонија, колку и од нас да се очекува да мислиме дека овој пат опремата не работи против нас. И сѐ додека констатацијата од извештајот на Прибе е точна, во Македонија нема демократско владеење.

Оригинално објавено на ОКНО.мк на 4.8.2017: https://okno.mk/node/65779

Дополнето: Во оригиналниот текст објавен на ОКНО.мк недостасува тоа дека во планот 3-6-9 на Владата на Р. Македонија на стр. 6 се наоѓа ветување за реформа на разузнавачките служби и тоа преку: „Започнување со инклузивна дискусија во Собранието за избор на моделот за реформа на системот на следење на комуникациите“ (План на Владата, 2017), но нејасно е кога таа дебата требало да започне, т.е. дали веќе треба да е започната или не. Заради целосна слика со оваа информација требаше го дополнам претпоследниот параграф на овој текст. Овој превид е мој. Му благодарам на Миша Поповиќ на укажувањето.

Во март 2015 до Уставниот суд на Република Македонија доставена е иницијатива за уставноста на членовите на Законот за електронски комуникации кои што овозможуваат УБК „директно да ги следи комуникациите, самостојно и непречено, без разлика дали е издаден или не судски налог во согласност со Законот за следење на комуникациите“ (Извештај на Прибе). За таа иницијатива дури сега е поведена постапка (РСЕ, 21 јуни 2017).

И додека Уставниот суд размислува, а парламентарното мнозинство не презема измена на Законот за електронски комуникации (за чија измена е потребно само просто мнозинство), ние можеме да се потсетиме на пресудата на Европскиот суд за човекови права од случајот Роман Захаров против Русија која што е донесена во декември 2015 година. Пред да продолжиме со случајот, да се потсетиме и дека овој суд е истиот оној суд за кој во медиумите се чита дека пресудил против Македонија, најчесто за прекумерни казни за притвор или нехумано однесување кон затворени и притворени лица. За оние кои не се запознаени, Македонија е потписник на Европската конвенција за човекови права, која е меѓународниот договор што го создава судот, којшто пак се грижи за тоа договорните држави да не ја прекршуваат конвенцијата. Русија исто така е потписник на конвенцијата. Во принцип може да се каже дека она што ја прекршува конвенцијата во Русија ја прекршува и во Македонија.

Океј, што е Роман Захаров против Русија? Брзо пребарување на Википедија ќе ви каже дека тоа е „значаен случај“ во однос на членот 8 од конвенцијата – приватност. Во кратки црти Роман Захаров е уредник и издавач од Русија „кој во декември 2003 започнал судска постапка против наредбата бр. 70 од Државниот комитет за комуникации и информациски технологии. Наредбата барала телеком операторите да инсталираат опрема што дозволува, меѓу другото, директен пристап до мрежата без специфични барања до провајдерите“. (Извор: Zakharov v Russia: A refresher on how far Europe has come.)

Македонскиот Закон за електронски комуникации, т.е. делот од законот што е оспорен пред уставниот суд, меѓу другото, вели: „Операторите се должни на сопствен трошок да обезбедат и одржуваат опрема, соодветен интерфејс и да воспостават електронски комуникациски водови за пренос до овластениот орган за следење на комуникации, со цел да се овозможи следењето на комуникациите во нивната мрежа, согласно со Законот за следење на комуникациите (ч. 175(2)).“

Извештајот на Прибе вели: „Дејствувајќи врз основа на Членовите 175 и 176 од Законот за електронски комуникации, секој од трите национални провајдери за телекомуникации ја екипираат УБК со потребните технички апарати, овозможувајќи ѝ да ги копира директно целите нивни оперативни центри. Како последица, од практична гледна точка, УБК може директно да ги следи комуникациите, самостојно и непречено, без разлика дали е издаден или не судски налог во согласност со Законот за следење на комуникациите. […] УБК не треба да има директен пристап до техничката опрема која дозволува копирање на комуникацискиот сигнал. Во никакви околности УБК не треба да има практична способност за директно следење на комуникациите“.

Како пресуди Европскиот суд за човекови права во случајот Роман Захаров против Русија во однос на членот 8 од конвенцијата – приватност? Судот едногласно пресуди дека руските закони за надзор на комуникациите се некомпатибилни со Европската конвенција за човекови права, или просто речено судот пресуди во корист за Роман Захаров.

Поспецифично судот сметал дека „Захаров не требал да докаже ни дека е под ризик од тоа неговите комуникации да бидат следени. Всушност со тоа што домашниот систем не обезбедувал ефективен лек за лицето што сметало дека тој или таа е предмет на таен надзор, самото постоење на оспорениот закон претставувало мешање со правата кои Захаров ги има според членот 8“ и, дека „ризикот од систем за масовно тајно следење може да се користи за да ја поткопа и дури и уништи демократијата под велот дека ја штити“ (извор: Case of Roman Zakharov v. Russia: The Strasbourg follow up to the Luxembourg Court’s Schrems judgment).

Понатаму, судот ја разгледува и техничката можност за следењето и смета дека „систем што им овозможува на безбедносните служби и полицијата да имаат директен пристап до сите комуникации… ги поткопува кои било заштитни мерки кои ги има во системот за авторизација на следењето“ и, „дека полицијата и безбедносните служби можат да го заобиколат барањето да ја демонстрираат легалноста на следењето“ (извор: Lorna Woods: ECtHR case report and comment – Roman Zakharov v Russia (Grand Chamber)).

Во истиот текст Лорна Вудс заклучува дека, покрај рускиот на којшто директно се однесува, дека оваа пресуда покренува прашања за валидноста на други системи на масовно следење во однос на членот 8 од Европската конвенција за човекови права.

Накратко, се чини дека има многу сличности меѓу тоа како се спроведува надзор на комуникации во Русија и во Македонија, а рускиот начин не е во согласност со Европската конвенција за човекови права.

Останува прашњето дали оваа пресуда била разгледувана од страна на уставните судии тогаш кога била донесена, и ако да, тогаш зошто на судот му е потребно толку долго да ги увиди сличностите меѓу рускиот и македонскиот случај, па макар и да пресуди дека македонскиот случај опишан во поднесената иницијатива е различен поради причини што ќе ги најде за веродостојни во домашниот контекст. Секако, ова е прашање на кое не се надеваме дека ќе добиеме одговор.

Во меѓувреме, членовите од Законот на електронски комуникации што овозможуваат директно, самостојно и непречено следење на комуникации остануваат во сила, и, и покрај промената на власта во Македонија, УБК сѐ уште може да го прави тоа што го правеше и поради кое државата падна во големата политичка криза.

Оригинално објавено на Радио Слободна Европа: https://www.slobodnaevropa.mk/a/28599418.html

Сите што одеа по улици изминативе години знаат колку пати беше повикувано на потпишување петиции. Дури и сега има петиција за менување на законот за продажба на алкохол и за избор на јавен обвинител.

Зоран Заев вети транспарентна и отворена влада. Тогаш зошто да не се следи примерот на САД и Велика Британија каде владата има нејзин систем за петиции на кои мора да одговори / или парламентот да ги разгледа штом ќе стигнат до определ праг на потписи.

На популација од 65 милиони во Велика Британија прагот е 10.000 за владин одговор 100.000 за парламент. Во Мaкедонија прагот секако би требало да биде понизок: можеби 100 со 1000.

Уставот на републиката во членот 2 вели дека Граѓаните на Република Македонија власта ја остваруваат преку (...) и други облици на непосредно изјаснување. Зошто тоа да не биде систем за електронски петиции?

Законот што ќе го регулира ова може да биде 10-тина члена:
1. Со овој закон се уредува ....
2. Владата ќе обезбеди систем за електронски петициии .....
3. Прагот ќе се определи на ....
4. Владата ќе одговори на петицијата во рок од 30 дена од постигнувањето на прагот...
5. Парламентот ќе расправа на комисја во рок од 30 дена од постигнувањето на прагот..
6. Локалната самоуправа ќе расправа во рок од 30 дена....
7. Одговорите ќе бидат објавени јавно...
8. Некоја казнена одребда во случај да се прави надлежната институција на тошо
9. Законот стапува на сила на ден

Ваков закон и систем за е-петиции на кои одговор е задолжителен е во согласност со програмата на владата и ќе биде комплементарен на мерки како „активна транспарентност“ и намалување на рокот на 15 за одоговор на барања за слободен пристап до информации.

Најдобро, нема да има никакви буџетски импликации за поставување на системот. Софтверот што го користи Белата куќа е Drupal 7 и е достапен на github. Јас ќе го инсталирам волонтерски, ако ваков закон се донесе.

(Оригинално објавено на Фејсбук.)

Пишувам за незаконското следење на комуникации од страна на УБК уште од февруари 2015, кога опозицијата почна да ги објавува т.н. бомби. Во раните денови на оваа тековна политичка, општествена и морална криза нотирав дека СДСМ, поточно нејзиниот претседател, прво ги имплицираше операторите како активни чинители во прислушувањето, а потоа ја повлече таа изјава.

Првичните изјави (12.02.2015) на Зоран Заев се дека прислушувањето не било возможно без знаење на операторите, но веќе по две недели (27.02.2015) Заев на прес-конференцијата за бомба #5 изјави дека одговорност нема кај операторите. -- од Молкот на операторите, 4 јуни 2015.

Операторите исто така во нивните изјави стоеја на тоа дека работеле и работат согласно закон.

Сите овие изјави паднаа во вода денес, 18.11.2016, кога на конференцијата за печат на Специјалното јавно обвинителство беше објавено дека:

„Со незаконското следење на комуникациите на повеќе илјади лица кои живееле во Република Македонија во периодот од 2008 до 2015 година, ниту им се почитувани приватноста на личниот и семејниот живот, ниту пак била гарантирана тајност на комуникациите.“

Опремата која што е поставана во операторите и која што служи за следење на комуникации на начин што УБК има „директен, автономен и непречен“ пристап е дозволена согласно закон само во дел од овој 2008-2015 период, и тоа 1. од донесувањето на Законот за електронски комуникации во јуни 2010 до укинувањето на таквите одредби во декември 2010, и со донесувањето на новиот ЗЕК во февруари 2014 во кој што ги содржи истите укинати одредби и, за кои патем, Уставниот суд на РМ молчи веќе една година.

Всушност, во осумгодишниот период од 2008 до 2015 година, директен, автономен и непречен пристап бил дозволен согласно важечки Закон само 2.5 години. Ова значи дека или операторите обезбедувале пристап на конвенционален начин (т.е. начин што подразбира дека УБК не пристапува директно по своја желба во секој момент), притоа знаејќи дека нема судски наредби, или дека опремата за директен, автономен и непречен пристап функцинорала цело време и додека немало законски одредби за неа -- во овој случај би била во функција 2 години пред воопшто таков закон да се разгледува во Собранието на РМ.

Денешните изјави од СЈО ги фрлаат во вода изјавите на операторите дека работеле согласно закон. Законот им наложува на операторите мора да соработуваат со СЈО. Но, моралот бара најмалку оставки од нивните директори.

Објавено на:
http://www.slobodnaevropa.mk/a/28127647.html
http://www.radiomof.mk/stav-kulminacija-na-zagovorot-protiv-republikata/

Слично на темата:
http://novica.discindo.org/mk/node/854
http://novica.discindo.org/mk/node/848
http://novica.discindo.org/mk/node/846
http://novica.discindo.org/mk/node/844
http://novica.discindo.org/mk/node/841
http://novica.discindo.org/mk/node/839
http://novica.discindo.org/mk/node/836
http://novica.discindo.org/mk/node/830

1. Трите најголеми македонски градови се меѓу најзагадените во Европа: Скопје, Тетово, Битола. Изборната програма за 2016 г. мора да содржи ветување за значително намалување на загадувањето во 4 годишниот мандат (во пар со локалните избори што следат). Ова нема само силен популарен одек. Загадувањето има негативни ефекти на здравјето што се мерат во милиони долари. Оптеретувањето на фондот за здравство ќе биде намалено, и работната способност на луѓето ќе биде подобрена. Како екстерен ефект од двете тоа ќе значи повеќе пари во фондовите. Понатаму, подобрувањето на урбаните средини ќе ги направи нив попривлечни за живеење што може да влијае на намалување на трендот на иселување. Како под-проекти на оваа определба може да се вбројат: урбано зелено, мораториум на градење, подобар јавен превоз, велосипедски патеки, замена на возен парк итн.

2. Слободата на медиумите е на најниско ниво од осамостојувањето на Македонија. Темелник на нејзиното подобрување е укинувањето на страв кај новинарите и другите што пишуваат за политичко-општествени теми. Затоа изборната програма за 2016 треба да содржи ветување за одредби во законот за навреда и клевета што ќе оневозможат покренување на тужби од страна на политичари и други јавни личности кон новинари за периодот додека се на функција, и понатаму доколку пишувањето се однесува за периодот додека биле на функција. Секако тоа ќе значи дека ќе има и малку шунд во пишувањето (како и сега). Но, јавните личности ќе научат да трпат. А секако, малку шунд е подобро од многу страв.

3. Гарантирање на малцинските права. Изборната програма за 2016 треба да содржи ветување за промена Амандман 5 од Уставот да се промени така што губењето на службен јазик нема да се случи ако заедницата изгуби еден процентен поен во бројноста во општината. Како дел од ова, изборната програма треба да содржи ветување за мултијазично образование. Децата на водечките политичари први треба да бидат запишани во ваквите паралелки.

4. Брзо интегрирање во ЕУ. Изборната програма за 2016 треба да содржи ветување за почнување на пристапни преговори до крајот на мандатот. Со други зборови, мандатот што ќе се бара во 2020 да биде за комплетирање на влезот на Македонија во ЕУ. (Ако тоа значи и решавање на проблемот со Грција, тогаш и тоа е тука.)

5. 21 век, полицајци со автоматско оружје претресуваат граѓани за џоинт; казнуваат за преминување улица не на пешачки премин; легитимираат за прошетки во парк. Изборната програма за 2016 треба да содржи ветување дека ќе имаме полиција што нема да ги малтретира граѓаните.

6. Но и пошироко, изборната програма за 2016 треба да содржи ветување дека Македонија сѐ повеќе ќе се приближува до 21 век. Наместо младите да одат во Западна Европа за да живеат во 21 век, оние кои што сакаат да живеат во 19 век може да се преселат во Сомалија (на пример). Ова, меѓу другото, вклучува јасно раздвојување на државата од црквата, и нејзино соодветно даночење; гарантирање на правата на жените освоени во минатиот век (абортус како најважно); дозвола за истополови бракови.

7. Лакрдијата со студентски избори и игнорирањето на престапи од страна на таканаречените студентски лидери мора да заврши. Изборната програма за 2016 мора да содржи ветување за создавање на универзитет по западни стандарди. Студентското организирање е само дел од тоа, но е значаен чекор во отпуштањето на организацијата од партиските спреги. Водечките политичари исто така треба да ги запишат нивните деца на водечкиот македонски универзитет. Студирањето во странство на децата на оние што ги креираат домашните политики треба да заврши.

(Продолжува.)

Одлуката на Уставниот суд која што ги откажа изборите на 5 јуни беше дочекана со големо воодушевување. Таа утврдува дека поединечен акт на Собранието на Република Македонија може да се смета за пропис. Но, објаснувањето понудено во Одлуката за поништување на Одлуките за распуштање на Собранието на Република Македонија е необично штуро.

Во 7(3) судот вели дека „Уставниот суд е тој кој одлучува кој акт ќе го третира како пропис, подобен за уставно-судска оцена“. Потоа во 7(4) дека „ваков вид на одлука има универзално дејство и посредно се однесува на сите граѓани кои на непосредни избори го даваат својот глас за одреден пратеник на Собранието“.

Но, судот не нуди објаснување каде е границата на универзално дејство, или кои одлуки не се однесуваат посредно на сите граѓани. Дали универзалноста произлегува од функцијата на собранието како законодавен дом, или универзална одлука може да донесе и друг орган, како влада или министерство? Или, дали универзалноста е директно врзана со изборниот процес, па одлука што се однесува на изборите без разлика од кого е донесена, може да биде подложена на уставно-судска оцена? На пример, дел од одлуките на пржинските министри што ги поништи владата во политичкото надмудрување на ВМРО-ДПМНЕ и СДСМ исто така беа поврзани со изборниот процес. Дали Уставниот суд ќе се занимава со нив, или пак можеби со одлуките на Државната изборна комисија? Се разбира судот може во некое идно одлучување да објасни како некоја друга оспорена одлука нема универзално дејство или не се однесува на сите граѓани. Но, некој треба и да поднесе иницијативи до судот, бидејќи како што велат од таму „судот ретко работи по сопствена иницијатива“, иако неговиот деловник вели дека судот може да го прави тоа (ч. 14).

Но, да ја оставиме ноншалантноста на судот во однос на неговите уставни обврски како „органот кој ја штити уставноста и законитоста“ 7(3). Што всушност оценува судот по иницијативата поднесена од Талат Џафери? Дали судот оценува дали собранието смее да се распушти, или пак, дали собранието смее да се распушти со одложен рок? Судот не дава објаснување зошто неговата одлука се однесува на двете одлуки на собранието, а не само на оној дел каде што собранието вели дека одлуката важи од определен датум наместо веднаш.

Поинаку кажано, ваквиот пристап на судот ја доведува во прашање само-регулацијата на собранието: има ли тоа право да се само-распушти? Да, според ч. 63(6) од Уставот. Тогаш зошто / како судот одлучува дека одлуката е целосно неуставна, а не само во делот на одложеното дејство? И Уставниот суд во точката 8 од неговата одлука се занимава со одложеното дејство, а не со распуштањето. Зошто тогаш целосно поништување?

Поинаков пристап би бил дека втората одлука, онаа што ја одложува првата, е целосно неуставна: собранието е веќе распуштено. Но, првата одлука би требало да се разгледува посебно. Собранието се само-распушта: тоа е уставно. Собранието додава одложен рок: тоа не е уставно. Нејасно дали судот всушност сака да ја оценува намерата на собранието, наместо самата одлука што ја има пред себе: можеби може да се каже дека намерата на пратениците на владеачката коалиција е воведување на „правна несигурност и повреда на владеењето на правото“ 8(7). Но, судот тешко може да објасни како намера може да се толкува како пропис.

Проблемите за Македонија кога одлуката би била поинаква овде се очигледни: ако судот ја поништел одлуката за распуштање само во делот на одложеното важење тоа ќе значеше дека Собранието е распуштено од 23 февруари 2016 година, и сите други акти донесени од него потоа се ништовни, но и тоа дека роковите за избори согласно Уставот одамна се истечени. Така судот донесе одлука која што колку-толку ја зачувува нормалноста на ситуацијата во државата. Но, тоа што судот носи одлука што ја крпи политичката криза истовремено не значи дека таа одлука е целосно издржана. Како што стојат работите, во догледно време таа одлука нема да биде подложна на детална уставно-судска анализа.

Можеби во овој контекст на политички калкулации треба да се чита и одмолчувањето на судот кон ч. 5(2) од Законот за Собранието на Република Македонија кој што вели дека мандатот на пратениците трае „од денот на неговото верификување до денот на верификувањето на мандатот на новоизбраните пратеници“, иако во 8(3) судот вели дека „Со Уставот не е утврдено мандатот на пратениците во Собранието да продолжи во случај на распуштање на Собранието, ниту е предвидено во таков случај тие да продолжат со должноста“.

Текстот е оригинално објавен на РСЕ: http://www.slobodnaevropa.mk/a/27781884.html

Повеќемина јавни личности тврдат дека претседателот Иванов нема основ во Законот за помилување да ги донесе одлуките за помилување.

Уставните судии што имаат издвоено (патем, зошто е издвоено, а на спротиставено?) мислење ценат поинаку:

Особено интересно е што со укинувачката интервенција на член 10 од Законот за изменување и дополнување на Законот за помилување се враќа во примена член 11 од Законот за помилување кој уредува дека Претседателот на Републиката по исклучок може да дава помилување и без спроведување на постапка за помилување пропишана со овој закон кога тоа е од интерес за Републиката, или кога посебни околности што се однесуваат на личноста и на кривичното дело укажуваат дека е тоа оправдано. Преку укинувањето на измените на законот овој член повторно се враќа во сила, а тој овозможува Претседателот да помилува определено лице без воопшто да се спроведе законски пропишана постапка во случај тој да смета дека е оправдано.

Ова ги става на спротиставена страна судиите Д-р Наташа Габер-Дамјановска, Исмаил Дарлишта, Сали Мурати и Д-р Гзиме Старова од позицијата на проф. Шкариќ и некои други луѓе од јавноста.

Понатаму, во извештајот „Уставна правда: функции и односи со други јавни органи“ (PDF), Уставниот суд вели:

[...] со укинувањето односно поништувањето, актот практично престанува да важи и веќе не е дел од правниот поредок [...]. Во таков случај надлежниот суд при одлучувањето по поединечните барање, не може да го измени законот, односно прописот кој е поништен, туку ќе го примени законот, односно прописот, што важел пред него (стр. 18, пара. 1).

Ова се однесува на судовите, и не знам до која мера, ако воопшто, се пренесува на други државни органи (како што е претседателот), но толкувањето стои дека се применува законот што важел претходно.

2015 ја завршувам со одговор од новото (пост-пржинско) Министерство за внатрешни работи. За мене останува нејасно како може датум да биде класифицирана информација со степен на класификација „строго доверливо“.

Но, поважно, зошто е тој датум важен?

Да се потсетиме:
Со измените на Законот за електронски комуникации во 2010 година (Службен весник на РМ бр. 83/2010) опремата за прв пат е поставена во операторите. Но, многу брзо потоа, во декември 2010 Уставниот суд на Република Македонија ги поништува членовите од законот што овозможуваат „директно, автономно и непречено“ прислушување. Поништувањето значи дека ваквиот пристап на ДБК до операторите е нелегален, а нивна обврска била да го прекинат. Ако таа одлука на Уставниот судот е почитувана, тогаш од каде снимки од 2011 година (на пример, од рушењето на „Космос“)?

Но, ова е само дел од приказната.

Со член 74/(4) од истиот закон „операторите на јавни комуникациски мрежи и давателите на јавни комуникациски услуги се должни од овластениот орган за следење на комуникации да побараат техничка спецификација за видот и карактеристиките на опремата и интерфејсот“ за следење на комуникациите.

Значи имаме закон кој што стапил на сила на 1.7.2010 година и чии одредби за следење на комуникации се поништени на 15.12.2010 година. Тоа значи дека во рок помал од пет месеци операторите побарале, а МВР ја составило техничка спецификација за видот и карактеристиките на опремата и интерфејсот, и потоа операторите успеале да набават таква опрема преку прибирање на понуди на меѓунардониот пазар, ја инсталирале и обезедиле пристап за МВР.

Барањето погоре прашува колку поточно е тој рок од помалку од 5 месеци.

Ако МВР им ја доставило спецификацијата во септември, тогаш рокот е помал. Се разбира возможно е спецификацијата МВР да ја имало спремно од претходно и да ја доставило веднаш по стапувањето на сила на законот односно по примањето на барањето од операторите. Меѓутоа тоа може отвори прашања за замаглување на границата помеѓу извршната и законодавната власт (т.е. како би можело да знае МВР кои ќе бидат намерите на законодавецот?). Понатаму, прашање е колку време е потребно за инсталирање на таква опрема. На пример, ако за тоа се потребни работи врз мрежата на операторот што траат неколку месеци, тогаш кога е завршена монтажата? Но, и со оглед на тоа дека сите оператори во Македонија се меѓународни корпорации што следат ISO стандарди и имаат правила за набавки, можат ли воопшто да набават нешто „по скратена постапка“ и ако да како? Се разбира, постои можност и оваа спецификација да била доставена уште порано, на пример во 2009 и законот само да го „покрил“ ова поврзување помеѓу операторите и МВР. И ова се само дел од прашањата.

Сите овие сценарија отвараат прашања за, во најмала рака, неетичка врска помеѓу операторите и МВР. Оваа врска треба да се истражи. И токму, ми се чини, тоа беше една од поентите на договорот од Пржино. Тоа што пост-пржинско МВР не сака да го обелодени датумот на доставување на техничката спецификација до операторите е уште еден клинец во ковчегот во кој ја пренесуваме надежта за подобро утре.

Среќни празници.

Целта на СДСМ со бомбите не е да кажат само што правеле ВМРО, туку и дека тие тоа не би го правеле (или нема да го прават) кога би биле на нивно место. Тоа беше една од клучните поенти на говорот на Радмила Шеќеринска во Универзална сала на 10.3.2015 г.:

Не ја бараме поддршката за еден Сашо или Никола да се смени со друг. Ја бараме поддршката за да ја преземеме одговорноста и работите да се сменат.

Во таа смисла експлоатирањето на прашањето за автентично толкување на Законот за амнестија е чуден политички потег. СДСМ го обвинува Груевски за „лажен патроитизам“? Зошто? Зарем лажен партиотизам е кривично дело? Дополнително и многу важно, ВМРОвците речиси сигурно нема да му замерат на Груевски за ова, затоа што се добро истренирани да знаат дека ако не беше донесено ова толкување, СДСМ ќе се вратеше на власт. Ова е објаснето со анализа на несмасните и непринципиелни PR активности на двете партии во 2011 г. За кого тогаш е наменето разоткривањето на „лажен патроитизам“? Дали СДСМ ветува нов законско решение за овие случаи, како што ветува слобода на медиуми и промена на правилата за законите за комуникации? Дали договор за тоа е постигнат со очекуваниот коалициски партнер ДУИ?

Понатаму, веќе се знае дека автентичното толкување е чист политички потег и веројатно е да се очекува дека истиот потег би го направила било која Македонска влада, па дури и таква која би ги вклучувала СДСМ. Имено постои и телеграма објавена на Wikileaks каде може да се прочита дека СДСМ калкулирале на оваа тема пред изборите во 2006 година:

Prime Minister Buckovski told the EU Special Representative on February 10 that the government’s decision to ask for the cases “by the end of this year” was deliberately ambiguous. Ethnic Macedonians would understand that the cases finally were coming back for possible prosecution, answering past criticism that only ethnic Macedonians — such as former Interior Minister Boskovski, currently facing a war crimes trial in The Hague — had been called to account for their participation in the 2001 conflict. DUI would receive some satisfaction from the private knowledge that the first of the cases would probably not be returned until late 2006, and that the primary defendant in that case likely would be former NLA commander Daut Rexhepi (also known as Commander Leka), who is currently associated with rival ethnic Albanian party DPA.

За потсетување, случаите во Хаг ги прати Владата на широката коалиција десет дена пред изборите во 2002 година и со тоа дефакто да го одложи постапувањето по нив за најмалку 4 години. Исто така постои и телеграма објавена на Wikileaks каде може да се прочита дека Груевски не му било сеедно што ова прашање му останало на маса:

Gruevski replied that he understood the point, but he is in a delicate position politically. He would have no problem if the Chief Prosecutor or the courts ruled that the amnesty law indeed applies and the cases are dropped, but he believes he cannot take a stand on the issue other than to let the cases proceed. He is concerned that the main ethnic-Albanian parties, DPA and DUI, may soon introduce a measure asking parliament to take a stand on the issue. While he understood that his coalition deal with DUI could be on the line, he told us that he cannot go along with criticizing the prosecutions and then face the ethnic-Macedonian community, especially because the ICTY recently convicted ethnic-Macedonian former MoI official Johan Tarculovski of war crimes.

На крај, бомбата му оди целосно во прилог на Али Ахмети. Ако тој е доволно силен успешно да преговара за нешто вакво (а очигледно бил), тогаш Албанците уште повеќе ќе го сакаат. Сето ова е наспроти најавите за бомбите дека нема да се поштеди криминалот кај никого, па вклучувајќи ги и Албанските партии. Оттука нема некое логично објаснување зошто СДСМ ја пука оваа бомба…? Што е целта? Зајакнување на позициите на ДУИ? Меѓуетничко растревожување?

Во кратки црти, СДСМ нема поинакво принципиелно ниту правно стојалиште во врска со ова прашање, објавувањето нема да предизвика гнев кај ВМРОвците затоа што тие веќе знаат дека тоа е помало зло и конечно, ова нема да придонесе никако за помирување на двете заедници.

Потоа ги имаме медиумите. Призма пишува:

Случаите „Водство на ОНА“, „Непроштено“, „Мавровски работници“ и „Липковска брана“ беа процесуирани во Меѓународниот суд на правдата во Хаг, но во 2008 година тие беа вратени во надлежност на македонските судови.

Што значи „процесурирани“? Телеграмата од Американската амбасада е многу попрецизна:

ICTY agreed to review the cases in 2002, but the tribunal declined to prosecute — or even investigate — and returned the files to Macedonia.

Новинарскиот напис пишува за разговорите објавени од страна СДСМ дека се „наводно помеѓу министрите“, но не пишува никаде дека станува збор за „наводни воени злосторства“. За жал, настаните во законска смисла се наводни сѐ додека Суд не каже поинаку. Меѓународниот суд во Хаг не покренал ни истрага за овие случаи. Кој ја сноси одговорноста во Македонската политика за ова одлагање? Што ако во годините додека тие случаи седеле во фиока во Хаг, во Македонија на терен се уништувале докази?

Да се вратиме на законите. Автентичното толкување веројатно е правно нерелевантно. Ако тоа е спротивно на меѓународното право (UN Convention on the Non-Applicability of Statutory Limitations to War Crimes и други конвенции ратификувани во Република Македонија), а меѓународните договори кога ќе се ратификуваат имаат приоритет над домашните закони, тогаш некој следен јавен обвинител може да рече дека ова автентично толкување е ништовно и одново да ги отвори предметите. За ваков расплет веројатно постојат многу инструменти, вклучувајќи и нови законски текстови што некој иден парламентарен состав би го изгласал. Дали имаме ветување дека тоа ќе се случи?

Но, и да се потсетиме дека пред толкувањето од Собрание, Македонскиот правосуден систем почна да ги работи еден од овие случаи. Што ако виделе дека нема каде да се стигне со овие случаи? Јавните коментари, препораките и барањата на организации како Amnesty International, се дека треба да има судска завршница, но тоа не значи дека нужно ќе има *позитивна судска завршница за жртвите*:

Macedonia’s international obligations are to thoroughly and impartially investigate all cases returned from the ICTY and, if there is sufficient admissible evidence, to ensure that all those allegedly responsible for violations of international humanitarian law are brought to justice.

Така што, кога веќе го имаме мислењето (Wikileaks телеграма погоре) на експертите на OSCE дека од тоа што го виделе Република Македонија нема ни доволно докази, ни доволно добри јавни обвинители и судии (и покрај многу одржани обуки) да ги работи случаите:

Additionally, OSCE has official observer status and has had the opportunity to review the files. Their experts here characterize the evidence they have seen as relatively scanty and the prosecutors and judges as apparently unprepared, despite being trained.

како и тоа дека Македонските претставници во власта, поточно јавниот обвинител, признале дека немаат доволно докази:

Protoger added that the Chief Prosecutor told him that it appears that there is solid evidence against only four of the 19 defendants in the Mavrovo case, and Xhemaili is not one of them. (Which begs the question why the other 15 are being tried at all.)

тогаш нели е подобро за целото општество да се заборави ова и да се залечат раните на овој начин, отколку да се оди на суд и жртвите да изгубат, а нивните наводни мачители да прогласат судска победа?

Помислете на ова за момент. Што ако имаме целосна судска постапка по која има правосилна пресуда дека лицата обвинети не се виновни? Каков ефект ќе има тоа тогаш во општеството? Најлесно да зборуваме како законот за овие случаи не се применил и дека со тоа Македонија е надвор од меѓународните правни норми, но дали во конкретниов случај има и нешто друго што треба да се земе предвид? Возможно ли е воопшто во етнички поделена држава каде што малцинството во континуитет нема доверба во судскиот систем, а мнозинството дури и смета дека не треба да се протестира за судските одлуки (како пример за тоа е случајот „Монструм“), да се има судење налик на ова што се пика под тепих?

Дополнително, судењето треба да се случува во околности во кои, видно од другите протечени разговори презентирани во бомбите на СДСМ, „судството е корумпирано и неспособно“. Зошто би имале судовите способност да судат комплицирани воени случаи, кога не можат да расчистат релативно полесни случаи за корупција? Или пак, кога веќе судовите се „на Мијалков и фамилијата“ дали би барале од ВМРО да ги отворат постапките во Суд и таму да донесат „политички поволни“ пресуди?

Што ако со оваа одлука, покрај политичката прагма за одржување на коалицијата, ВМРО и Груевски заштедиле време, пари, нерви и сѐ друго што што ќе трпеле семејствата на жртвите? Дали со овој потег тие всушност понудиле помирување и ја покажале желбата за простување кај Македонците, наместо да раскопуваат рани? Дали од веројатни правни губитници кај кои би се развил нов гнев создале од Македонците политички победници со помирувачка волја? Ова се незгодни прашања на кои што објавена содржина како бомба број 18 не дава одговор и кои што веројатно и во иднина ќе ги премолчуваме.

Можеби сепак оваа бомба е само за да се охрабрат ДУИ. Директно од САД. Да се надеваме дека не е за меѓуетнички тензии.

За споредбите за расплет на Македонската политичка криза

Критиките кои што го споредуваат Груевски со Милошевиќ или Чаушеску се песимистички. Не затоа што таквите споредби немаат смисла, туку затоа што тоа што следеше во Србија и Романија по овие двајца не е пат кој што е пријатен за одење. Океј — не знам многу за Романија, иако често за нив се вели дека не се многу различни од нашево балканско милје, но Србија дефинитивно е заебан пат: од убиство на премиер, до кревање на популарност на радикална партија, во нешто што го нарекуваат пост-демократско општество и Белград на вода. Па дури можеби во ова сме пред Србите.

Нејсе, доста песимизам. Некаде во 2010–2011 слушав предавање од тогашниот (не знам дали е сѐ уште) амбасадор на Р. Словачка во Р. Македонија — Д-р Роберт Кирнаг. Тоа беше класично предавање за ЕУ интеграции преку искуството на Словачка во кое што амбасадорот кажа неколку зборови за тоа дека Словачка немало да стигне таму каде што е ако општеството не се справело со Владимир Мечијар. Тогаш не знав кој е Мечијар и не се сеќавам кога за прв пат отворив Википедија за да прочитам. Како и да е Мечијар е оптимистичката верзија за тоа што по Груевски. Се разбира, никакво сценарио не може да се пресликува целосно од едно на друго место и, се разбира, Словачка денес не е место без проблеми, но да видиме што може да се извлече како поука.

Мечијар бил премиер на Словачка што од Западот бил обвинуван автократско владеење, непочитување на демократијта, употреба на државните медиуми за пропаганда, корупција, проблематична приватизација и употреба на тајните служби на Словачка за киднапирање на синот на претседателот на државата. (Прочитајте ја статијата на Википедија во целост.)

Неговата Народна партија — движење за демократска Словачка била постојано популарна. Формирана како националистичка, конзервативна и против приватизацијата, била популистичка и со променлива идеологија. На изборите во 1998 кога започнал крајот на Мечијар партијата победила со 27% од гласовите, но никој друг не сакал да коалицира со нив и така нивниот крај на политичката сцена почнал да се наѕира.

Успех на парламентарни избори на партијата на Мечијар (извор: Википедија)

Следејќи го примерот на Словачка мислам дека Македонските политичари треба да одлучат да му стават крај на ВМРО, дури и ако граѓаните (слично како во Словачка) решаваат да гласаат за него уште некое време. Мислам дека ова е помалку радикален расплет од оној со Србија по Милошевиќ со кој многу полесно и почесто се лицитира од сите страни.

Предизвикот треба да дојде од лево така што СДСМ на Зоран Заев ќе престане да мантра дека ВМРО ѝ треба на Македонија. Но, предизвик треба да дојде од десно каде што ќе се формира партија која што ќе ги промовира десните економски политики и конзервативните општествени вредности, но која што ќе стои далеку, далеку од „вечната идеја на ВМРО за Македонското национално обединување“. Овој предизвик очигледно нема да дојде од „Амстердамската тројка“, што медиумите со радост ја пречекаа, која што има намера да го спасува ВМРО од Груевски. Напротив Димитров треба да биде парафразиран од некој друг од десницата — едноставно: треба да дозволиме и да се осигураме дека ВМРО ќе стане и остане најголем срам на Македонија.

Објавено на ОКНО, 23.3.2015: http://okno.mk/node/45672

Тоа што го поврзува времето од раните извештаи за тоа дека во Македонија има инсталација на FinFisher, до последните информации од документите објавени од Глен Гринвалд дека Македонија е една од партнер-земјите на американската разузнавачка служба, е молкот во врска со надзорот во Македонија.

Не е само дека медиумите или институциите молчат, молчиме и ние, авторите на изреката: „Ајде, за ова не по телефон“.

Бројките кои исто така бегаат од фокусот на јавноста, која што рака на срце покрај без број глупости е оптеретена и со други сериозни проблеми, се следниве:

Повеќе од половина од испитаниците на анкетата на Македонски центар за европско образование (МЦЕО) (pdf) направена во март 2014 година сметаат дека граѓаните во македонија не го искажуваат слободо своето мислење. Речиси две третини од испитаниците сметаат дека тајните служби ги прислушуваат комуникациите на оние што ги сметаат за противници.

Тоа што го покажаа извештаите на светските медиуми за масовниот надзор на комуникациите е дека дигиталните технологии лесно и ефтино овозможуваат недискриминаторско следење и снимање. Ако се прашуваат тајните служби, сите сме противници.

Со оглед на тоа дека самата идеја за надзор ја попречува нашата способност да мислиме, можеби колективниот молк за надзорот и не е толку изненадувачки. Кога не мислиме ништо, нема што да биде предмет на надзор.

Сепак, тоа што ја прави нашата приказна, овде во Македонија интересна, е фактот што истовремено со ширењето на дигиталниот надзор, ние се занимаваме со расчистување на аналогниот надзор од минатото (лустрација). И додека нашата јавност е бомбардирана со, на пример, приказната на Ристо Шишков кој бил предмет на надзор во комунизмот, нашата приказна останува да чека подобри времиња.

Затоа, можеби нема подобар момент да завршиме со ремикс на цитатот кој што можеби е, а можеби и не е на Јосиф Сталин: „Надзорот на еден е трагедија, надзорот на сите е статистика“.

Прво објавено на: http://it.com.mk/nadzorot-na-site-e-statistika/

Објавено на НоваТВ: http://novatv.mk/index.php?navig=8&cat=6&vest=18334

Објавено на ОКНО: okno.mk/node/42622

Во неговата анализа на нееднаквоста во Македонија, Бранимир Јовановиќ остава две недовршени: Изворите на богатењето и реакциите на сиромашните. Јас би сакал да придонесам со неколку реченици за двете.

Бранимир наведува три можни објаснувања за нејзините извори во периодот 2005–2010 година: берзата, ниските даноци и високите јавни набавки. Можеби има и други објаснувања, но ми се чини дека покорисно, заради поедноставување, би било наместо набројување да пробаме да ја видиме големата слика: што е тоа што ги обединува сите овие можни точки на богатење?

Кај нас многу малку се зборува за типот на политиките што ги спроведуваат владите на Македонија и за кои, како што е вообичаено, лобираат силните и богати елити. Во последните дваесетина години – всушност од осамостојувањето наваму – тие политики се од семејството што носи познато име: неолиберализам. Ова не е новост, посебно не е новост ако сте студирале економски науки. На нашите економски факултети за неолибералните политики и нивните автори често и речиси без исклучок се зборува(ше) со пиетет, додека економистите со лева ориентација беа внимателно заобиколувани, државата беше оцрнувана и нејзината улога беше демонизирана во однос на слободната рака на пазарот, а достапноста до капиталот беше инфантлизирана преку мантрата „сите може да учествуваат“.

Не знам како е денес, но ако може да се суди по бројот на старт-ап викенди и задолжителните предмети по претприемништво во средното образование, неолибералната патека е добро утабана и сигурно газиме по неа.

Ваквото образование ги менува работите на терен. Ако во деведесеттите години на 20-тиот век сме имале професори, интелектуалци, па и политичари коишто биле образовани поинаку (марксизам и/или самоуправување), кои тогаш наеднаш се запознале со неолиберализам, можеби можеме да дискутираме дека кај нив се јавувала скепса за новиот систем. Но, генерациите што се образуваа во деведесеттите (и подоцна) го немаа тој товар. Јас, како и многу други мои колеги, сум образуван и трениран неолиберал кога станува збор за економските прашања. За нас како група, како цели генерации, не постои друг економски систем вреден за имплементирање во реалноста (поединечните случаи не ги дискутираме).

Но, тоа не е сѐ. Тие од нас што во 1996 имаа 20, во 2005 имаа 30 години и дојдоа на клучни места каде што се креираат државните политики. Владеењето конечно премина во рацете на тренирани неолиберали. Оттука, ние сме образовани адвокати на нееднаквоста. Тоа што нѐ обединува е неолибералната идеологија која што посветено ја имплементираме во нашата држава. Сумирано, богатењето не е случајно, нема инциденти: никој не заработи случајно на берза или никој не доби случајно тендер. Напротив, систематски го правиме тоа што сме тренирани да го правиме. Добро, во Македонија зачинуваме и со корупција.

Сега одиме на второто прашање: Зошто нашите 99 проценти молчат? Но, што друго да прават ако не да молчат? Со кои алатки или ресурси сиромашните би се бореле против системот? Доаѓаме до клучната тема за привилегии и тука навистина нема што да се додаде освен дека нашата елита ќе се погрижи да се одржи статус-кво. Механизмите се познати. Неолибералната идеологија го маскира успехот преку приказните за лични способности наспроти контекстот, шансите и опкружувањето, замаглувајќи ја притоа разликата во значење помеѓу „секој може да успее“ и „сите можат да успеат“. Бранимир вели дека нашите 99 проценти „по природа се такви што не сакаат да реагираат“. Не можам да се согласам со него за ова. Нема ништо природно овде. Тоа е начинот на кој се спроведува образованиeто и тренингот – да не се реагира, да го се прифати системот како единствен можен, и можеби јасна слика на ова дава една мала анегдота на која што се сеќавам од студентските денови: Професорот ја праша групата студенти што мислат кој е подобар систем, овој, тој или оној? Една колешка, секако од подобрите меѓу нас, крена рака и образложи за неолиберализмот, а потоа професорот праша: „Зошто мислите така, кога Вашите родители се без работа поради „либерализирај, дерегулирај, приватизирај?“ На тоа прашање никој немаше одговор.

Но, се разбира одговорот е краток: повеќе слободен капитал кај богатите, за тие да може да инвестираат и да создадат работни места.

На крај, мора да признаам дека ми е интересна дистанцата што се чувствува по последните редови на „Нашите 99 проценти“. Бранимир им се обраќа на сиромашните: „Tрпението нема да ве спаси. Трпението само ќе ве доведе во полоша положба“. За мене интересно прашање за истражување е зошто оваа реченица не е во прво лице множина? Намерно или…? Ако ние, добро образованите неолиберални економисти, не сме во 99 проценти, тогаш мора да сме во 1 процент. Цело е кога има 100.

Прв пат објавено на РСЕ: http://www.makdenes.org/content/article/26692541.html

Објавено на окно 28.1.2015: http://okno.mk/node/44139

Има еден интересен цитат бапнат на македонски на англиската верзија на статијата за „Крушевската република“. Цитатот е на Блаже Ристовски, од книга издадена во 2001 година:

“Беше наполно прав и Мисирков во своjата фундаментална критика за Востанието и неговите раководители. Неговите укажуваньа се покажаа наполно точни во послешната практика. На пр., во ослободеното Крушево се формира градска управа составена од “Бугари”, Власи и Гркомани, па во зачуваните писмени акти не фигурираат токму Македонци(!)…” Блаже Ристовски, “Столетиjа на македонската свест”, Скопjе, Култура, 2001, стр. 458.

Ристовски, очигледно како и Мисирков пред него, констатира дека токму национализмот (Македонија на Македонците) недостасува во илинденско Крушево. Ова е првиот краток (10 дневен) период кога е очигледно дека револуционерите не биле националисти, или ако биле, тоа било во втор план.

Вториот краток период е 1941 (или 1943 зависи како броите) до 1944 или 1948 (исто така зависи како броите) — т.е. периодот на НОБ (секако НОБ е оној период кога комунистите се справуваат со окупаторот, но и со националистите, види граѓанска војна итн.) до формирањето на Македонската република во СФРЈ (ФНРЈ) или до спорот СССР-СФРЈ — т.е. замерката на Сталин дека Тито се свртел кон национализам.

Дека не е само „замерка“ секако зборува тоа што во многубројни документи / истражувања стои дека една од клучни компоненти на Титовата Југославија е фаворизирањето на малите (новите) национализми (Македонија, БиХ и Црна Гора) наспроти големите (старите) — Србија, Хрватска, Словенија. Секако не било тоа строг рез од антифашистичкиот НОБ кон Македонија на Македонците, но битките се добивале постепено: 1952 со Лигата на комунисти, 1974 со новиот устав… воглавно победувале националистите, како и што победија во 1991 формирајќи конечно Република Македонија на Македонците. (Одличен текст на овие теми е секако овој на Јовиќ што го имам линкано безброј пати.)

Сега, како што добро се сеќавате, тој проект воглавно е / беше неуспешен затоа што воглавно не им се допаѓаше на Албанците (исто така добро објаснето во горниот текст). Така ексклузивната држава доби нова форма, но сеедно, национализмот е преовладувачка тема и сега, иако е (како да речам на македонски ?) — компартментализиран.

Сето ова ги прави малку смешни спомениците од Илинден и тие од НОБ (иако нив ги има помалку), затоа што тие споменици сакаме/сакаат да бидат интерпретирани во таа националистичка приказна. Правни смешни и многу други работи, но ајде да не должиме.

Втората опција е секако Блаже Ристовски да не знае(л) што пишува и овој текст веќе од првата реченица да нема смисла. Што знам, вие одлучете.

Пред точно една година Арангел Ангов пишуваше за тогаш новооктриениот ФинФишер во Македонија. Сепак, темата не привлече поголем интерес. Со исклучок на IT.com.mk и НоваТВ никој друг не известуваше за откритијата од Универзитетот во Торонто.

2013 продолжи да тече со нови и нови известувања за надзорот на комунациите благодарение на работата на Глен Гринвалд и Гардијан, на основ на материјалите кои ги предал Едвард Сноуден, но ние овде речиси и да не се заинтересиравме тие за детали.

Сега конечно, можеби има нешто кон што може повнимателно да го свртиме нашето внимание. Новата книга на Гринвалд (штотуку издадена) содржи информации кои досега беа непознати. Од интерес за македонската јавност се овие две сликички:

Партнери во програмата за надзор — извор: http://en.wikipedia.org/wiki/No_Place_to_Hide_%28book%29

Фондови за партнерите — извор: Но http://en.wikipedia.org/wiki/No_Place_to_Hide_%28book%29

Погоре може да се прочита името на Македонија меѓу партнерите вклучени во програмата за надзор, како и тоа дека државава добила околу 100.000,00 долари (колку што може да се интерпретира графиконот) за своето учество во неа.

Не се надевам дека некој овде ќе постави тешки прашања до надлежните институции за тоа што значат овие откритија, кои се последиците, што, кога и колку се надзира итн. Собранието не функционира ни кога во него има 123 пратеници. А за медиумите, не се ни сеќавам дали некогаш биле, макар и малку по теорија, кучиња чувари.

Ова кратка белешка нека стои колку некогаш во иднина да видиме каде сме биле и зошто, колективно, како општество, сме решиле да молчиме.

Па, го правевме муабетов денес на кафе со Игор во присуство на високи функционери на ВМРО-ДПМНЕ на соседната маса, така што ајде да го пишам и вака на интернет.

Најверојатниот начин Стево Пендаровски да биде следниот Претседател на Републиката е да победи во прв круг.

Втор круг ќе биде тежок затоа што ќе има и парламентарни гласања, повеќе притисоци, гужви итн. Ако воопшто има
втор круг за Стево.

Да сум јас ВМРО-ДПМНЕ ќе гледам да ги пресметам бројките во втор круг да оди Иванов и кандидатот на ГРОМ и потоа е лесна работа. Ако ДУИ навистина бојкотира, како што најавуваат, бројките веројатно може уште полесно да се пресметаат.

Според некои податоци што ги гуглам минатиот пат Иванов освоил 106.286 гласови, а Фрчкоски 63.645. Ако ВМРО-ДМПНЕ може да си гарантираат повеќе гласови од ова, тогаш може да ги поделат во прв круг (а неважечки ливчиња за Стево сигурно исто би помогнале) и битката е добиена. Некој што ги следи актуелните бројки може да допише колку е ова веројатно и возможно. (Можеби дури собирањето потписи за Иванов и за кандидатот на ГРОМ беше тест на овој модел.)

Од друга страна Стево нема шанса да победи во прв круг без поддршка од ДУИ. А СДСМ нема што баш да им понуди ним -- бидејќи горе-долу сѐ си имаат (Можеби шеф на кабинет да биде Албанец? Ама тоа и не е којзнае каква зделка). Но, иако зделки сигурно ќе се прават, тоа што ќе биде потребно е моментум дека првиот круг е клучен за многу повеќе работи од политичката кариера на Стево, па и на другите од СДСМ.

Најдобрата кладба на ВМРО-ДПМНЕ веројатно е дека СДСМ нема капацитет да направи таков моментум.

Кој е Брајан Боитано? (За оние што не знаат.)

Минатава недела читав некои текстови и налетав на организација што се вика Dream 9. Организацијата е од САД и е место каде што се организираат млади имигранти во САД кои се донесени таму без своја воља, како деца, но кои сега мора да се соочуваат со проблемите на немање документи и слично:

Consider the DREAM activists, who are seeking a path to citizenship for the millions of undocumented young people brought to the US by their parents when they were children. Many DREAMers didn’t realize they were undocumented until they applied to college and discovered they would need to pay unaffordable out of state tuition. DREAMers have become a rallying point for immigrant rights in the US because they didn’t choose to immigrate to the US, and because they’ve been assimilated by being educated in American high schools.

извор: http://dmlcentral.net/blog/ethan-zuckerman/new-media-new-civics-bellweth...

Пробајте да ја пренесете оваа ситуација дома. Многу генерации деца се донесени во Македонија, во оваа ситуација на сиромаштија, кршење на човекови права, безработица, дискриминација… без своја воља. Нашите родители се одговорни за тоа. Вистина некои се со поголема, а некои со помала одговорност — но тоа и не е некоја утеха.

Но, зошто да не побараме од ЕУ да нѐ прими нас?

СОНеу организацијата на младите од Македонија кои немаат ништо со срањето во кое се доведени.

Зошто менувањето на дневниот ред на собраниската седница за буџет нема врска со заштитата на здравјето на граѓаните на РМ

Колкумина знаат дека излегувањето со валкани гуми од градилиште е казнив прекршок? Ове е дел од некои последни измени што деновиве излегоа во Службен весник на РМ во некој закон чие што име не го запамтив. Овој закон е само дел од „зеленото“ законодавство на Македонија. Веројатно има купче закони што регулираат различни аспекти на заштита на животната средина и пропишуваат казни за прекршоци кои јавноста воглавно не ги знае. Таков е и Законот за квалитетот на амбиентниот воздух.

Да, го имаме тој закон. Можете да го ѕирнете. Има некои казни таму за некои прекршоци… сите вообичаени нешта што треба некој закон да ги содржи. Можеби и бил дополнуван и со европско знаменце. Со други зборови, пратениците (или нивните партиски шефови во краен случај) во собранието кажале сѐ што имале да кажат во врска со ова прашање. И кажувале низ подолг временски период, законот е од 2004 г. и дополнуван е 5-6 пати.

Со оглед на тоа дека загадувањето на главниот град не е нешто ново, пратениците од двете страни можеле да интервенираат и кога биле на власт и кога биле во опозиција. Но, ова е шупачки аргумент: „Кај бевте 2005-тата…?“. А каде сме 2013-тата? Во 2012 Градот Скопје излезе во медиумите со истите препораки за седење дома и невозење кола кога беше најголемото загадување. Всушност од 2012 до 2013 (цели 12 месеци) возможно било да се поднесе дополнување на законот, да се врши притисок врз сите „зелени“ институции на Републиката и конечно — да се предложат амандмани во буџетот кои ќе бидат наменети за надминување на последиците од овој проблем (ако веќе причините не може да се отстранат).

Ништо од ова не е направено. Не дека проверив, но ги гледам насловите на вестите и никаде не видов: „ние предлагавме, ама ВМРО нѐ одби“. Единствено нешто што може да се заклучи е дека естаблишментот пак си спиел, пак е изненаден, пак е штурецот од онаа приказната со штурецот и мравката.

Но, тоа не е сѐ. Како што нѐ потсетува Жижек: ако некој лаже и мами, тоа не треба да нѐ залаже — редно е да се каже дека тој е лажго и измамник. И тоа се тие луѓе од естаблишментот — политчки, бизнис, академски: тие се лажговци и измамници и денес сакаат со уште еден спин да ни го одвлечат вниманието: сакаме да го ставиме воздухот на дневен ред — ама режимот не ни дава. Брат, ебете се.

Не — за да го истакнувам очигледното: дека воздухот (како и многу други работи на заедничкиот живот на граѓаните на РМ) треба да биде секој ден на ебаниот дневен ред. Туку, за да потсетам дека денес со ова одбивате да ја работите (пак!) работата за буџетот (кој иако не толку важен како и воздухот) ќе одреди многу од тоа што ќе правиме во шупкава од земја, макар тоа и го правеле со дробови полни pm2.5 честички.

Но, ајде, дури и да успеевте да ја бутнете точката на дневен ред: што потоа? Ќе речевте дека дишеме ѓубре? Дека пред 7 години воздухот не бил толку загаден? Што? Што воопшто може да се рече и да се противречи на таа тема? Не дека не е потребна дебата, но навистина од говорница, со реплики, со тропање и глупирање? Можно ли е некоја група на луѓе да е толку кусогледа? Ако можете на ист начин да си ги качувате платите и да си ги простувате казните, па некои други усерувања од земјава да не ве допираат, ваљда не сте тотални идиоти и гледате дека сепак — го дишете истиот воздух и со најугнетуваниот работник во македонските sweatshops.

Затоа да кажеме кратко (и гласно кој колку може): дебатата за воздухот на собраниската седница за буџет е дување пепел в очи на тие пар или неколку луѓе што останаа да следат што се случува со мизерните животи на сите нас. Треба да гризете во собрание за да се прикажа каков-таков отпор кон уште еден глупо-крадлив буџет. А за воздухот, вашето министерство за животна средина во сенка треба да штанца пријави до надлежни органи секој ден, а вашите бизнисмени што загадуваат да ги натерате да купат филтри.

И ред е да си кажеме (да си признаме тапкајќи се по рамо): ова не се случува затоа што во Македонија пак сѐ е business-as-usual: едните демек побаруваат нешто од корист за граѓаните, другите демек одбиваат, се ќарува по некој маргинален поен и си шибаме сите во заборав.

Има еден текст од Славој Жижек кој што го допира прашањето за работниците и нивните права. Накратко Жижек вели дека вистинскта работничка класа [рудари, текстилни работници] во Словенија не ни се обидува да штрајкува. Штрајкува „платената буржоазија“, оние кои имаат гарантирана државна работа и кои штрајкуваат за да ја задржат својата позиција над работничката класа. Тоа се, вели Жижек, професорите, лекарите, државната администрација.

Ова е интересна и важна поента. Еве сум, пишувам текст за медиум што се објавува на интернет, го правам тоа на компјутер што чини колку неколку минимални плати во Македонија, а само месечната сметка за телефонски услуги и интернет ми изнесува колку што изнесува покачувањето што со последните измени го добија критичните индустриски гранки со што [конечно] се изедначија со пропишаниот минимален износ од 8.050,00 денари.

Ако бев меѓу оние кои го дочекаа ова минимално покачување на примањата, сега веројатно ќе размислував за најдобра распределба на тие пари за покривање на сите месечни потрепштини. Протести, штрајкови и работнички права немаше да ми бидат на памет - исто како и во Словенија. Немам високо образование, едвај ја најдов оваа работа, нема противење на газдата.
​​
Но, да речеме дека сум во друга социјална група. Имам добро платена работа во растечки сектор од македонското стопанство. Имам службен мобилен и лаптоп. Можам да си ги дозволам малите, слатки производи на денешницата. Треба ли да се бунам кога директорот не плаќа за прекувремена работа, бара задолжително доаѓање во сабота, не дозволува боледување или излегување од канцеларија за пауза, а годишниот одмор ми е само 10 дена, иако се потпишувам за повеќе? Треба ли да бидам на улиците на Први мај, и како што оди популарниот виц, зошто не сум?

Според Жижек [од истиот текст], позицијата на Антонио Негри е дека револуционерната сила е токму во новата дигитална класа на интелектуални работници. Но, засега се чини дека тукашната ваква класа го демантира Негри.

Оттука прашањето, барем од активистичко-мобилизирачка гледна точка, е следново:

Како загрижените за социјална правда и растечка нееднавкост да добијат поддршка, соработка и соучество од онаа група која е пообразована и поплатена, но сѐ уште не ужива во згрижувачкта мрежа на државните служби, кога веќе поддршка, соработка и соучество не можат да ги добијат од „старата“ работничка класа?

Немам одговори.

Текстот е објавен на Радио Слободна Европа: http://www.slobodnaevropa.mk/content/article/24971269.html