Во извонредната и во интернет време стара книга „Мрежната илузија“, авторот Евгениј Морозов ќе напише: „Твитовите нема да ги замаглат сите наши национални, културни и религиски разлики; тие можат всушност да ги акцентираат. Сајбер-утопиското верување дека интернет ќе нѐ претвори во убер-толерантни граѓани на светот, кои ќе ги тргнат на страна злите предрасуди и ќе го отворат умот кон она што го гледаат на мониторите, се покажа како неосновано. Во повеќето случаи, единствените луѓе што сѐ уште веруваат во идеалот на електронското глобално село се оние што ќе станеа толерантни космополити и без интернет: шетаната интелектуална елита. Обичните луѓе не читаат страници како Global Voices - агрегаторот на најинтересните блогерски написи од целиот свет. Наместо тоа многу поверојатно е тие да го користат интернет за повторно да ја откријат нивната култура - и ако смееме да речеме, нивната национална нетрпеливост.“

Морозовската визија за интернет за многумина е мрачна и неговото пишување е предмет на чести критики. Но, ако можеме барем делумно да се согласиме со горната оценка, тогаш за очекување е да најдеме пресликување на општеството - вистинскиот живот во онлјан светот - на интернет.

Од друга страна, еден од клучните аргументи на луѓето вообичаено поврзувани со Силиконската долина [Клеј Ширки, Итан Цукерман, меѓу другите и за разлика од Морозов], е дека алатките на интернет, ако не веднаш тогаш на крајот на денот, ќе помогнат во општеството и тоа не само во високоразвиените земји од Запад, туку на Глобалниот југ, онаму каде што често нема демократија, слобода на печат или економски развој. Глорификацијата на интернет и на технологиите надградени над него кажува дека пресликувањето навистина е можно, и дека шансите всушност се поголеми за либерален, демократски исход.

***

На медиумите, воглавно се гледа како на организации кои имаат две [главни] функции: една да ја разградуваат моќта и втора да ја воспоставуваат моќта. Првата е поочигледна и за неа почесто се зборува. [На пример, тоа до сега било тема на три мои текстови на РСЕ: „Поп културата и новинарството“, „Идеалот за четвртиот столб“ и „Пирамидата на цензурата“.] Но, како што забележува Роберт Рајт во неговата книга „Логиката на човековата судбина“ со појавата на печатницата на Гутенберг за прв пат во историјата имало инструмент за ефикасна комуникација кој можел да мобилизира широки групи на луѓе на основа на нивните сличности кои и понатаму ќе ги хармонизира, и тоа се случувало токму со првите испечатени весници. Како што вели Рајт, печатницата го засилила националното владеење со креирање на заедничка културна база на голема територија, стандардизирајќи ги обичаите, митологијата и пред сѐ јазикот. Создавањето на националните држави веројатно ќе било потешко без печатницата. Исто така и создвањето на јавното мислење и неговото управување.

[Мојот впечаток е дека во Македонија речиси и да не се зборува за оваа втора фунција на медиумите, но и дека токму таа е таа која е подоминантна и можеби затоа и повеќе пишуваме за првата. Примери за [обиди за] хомогенизација на јавното мислење има безброј. „Нашиот јужен сосед“ прв ми паѓа на памет, па можеби и обидите се успешни.]

***

Ако медиумите играат клучна улога во разградување и воспоставување на моќта и ако интернет денес сигурно игра некаква улога, тогаш кои се можните расплети?

Мислам дека интернет и социјалните медиуми носат демократизација на каналите [со секоја задршка дека воопшто може да се зборува за демократизација на платформи кои наликуваат на трговски центри], но не и на вештините. Вистина, денес е полесно од кога било да се објави, но што е тоа што ќе се објави сепак останува целосно зависно од вештината, а не од платформата. Во однос на медиумите, тоа ми се чини уште повеќе важно. Ако зборуваме за воспоставување на моќта, за хомогенизирање на јавното мислење и доминирање во јавните теми и дебати, тогаш технологиите се како алатки од соништата. Ако имате медиумски пејсаж што е доминиран од определен центар, тогаш тој денес лесно може од печат и екран да стигне преку апликација од фејскбук до сите компјутери, до мобилни уреди, до промовирани твитови и статуси, и со помош на верната публика што секако ја има да се сподели доволно пати и на доволно места што ќе го направи сеприсутен. Ако зборуваме за разградување на моќта, тогаш работите стануваат покомплицирани, затоа што едноставно предусловите за тоа се потешки.

Во моето сеќавање одекнува еден краток текст од Сет Годин од 2006 година. Како експерт по маркетинг, Годин ја објаснува разликата меѓу добра и лоша повратна информација. Накратко: никој не го бара вашето мислење, потребна е вашата анализа. Социјалните медиуми отвараат канали за сите и наеднаш секој може да го каже неговото мислење, но ретко кој снабдува анализа. А анализата е клучната особеност на онаа медиумска работа чија цел е првата функција: разградување на моќта и надгледување на власта.

Можеби токму затоа, во презентацијата за „Трите работи што новинарите ќе ги работат во 2050 година“, Анали Њуиц зборува за новинарите како професионални кои ќе мора да научат програмски јазици и други специфични технологии, а не да бидат на пример – вешти твитерџии.

Можат ли новинарите да бидат хакери? Или хакерите новинари? Или едноставно – дали можеме да очекуваме дека ќе се појават луѓе кои своите аналитички способности ќе ги поткрепат со технолошки вештини и ќе изнесат вистинити информации и детална анализа во јавноста, така што граѓаните ќе можат да носат информирани одлуки и покрај експлозијата на канали каде преовладуваат мислења? Ако можеме да сметаме дека примерите од нашата околина се доволно веродостојни тогаш одговорот е да.

Игралиштето уште еднаш се помести. Споделувањето на напишаниот текст на Фејсбук можеби е доволно за оние новинари кои сакаат да учествуваат во воедначување на јавното мислење, но не е доволно за оние новинари кои сакаат опстојат на идеалот за чувари на демократијата. Ова се стари вести на интернет.

Текстот е објавен на РСЕ: http://www.makdenes.org/content/article/24996086.html

Овој текст е изведен од предавањето „Социјалните медиуми и новинарството“ прв пат одржано на 25 април 2013 на на Високата школа за новинарство при МИМ, а потоа уште еднаш на 16 мај 2013 во хаклабот КИКА.

Деновиве на интернет се појави и последниот говор на Лери Лесиг за изгубената Американска република што тој го одржа на овогодинешата TED конференција. Ова е едно од оние видеа што брзо се шират на мрежата и го ќаруваат вниманието на многу, многу луѓе. Некој преведувач веќе го титлува говорот на македонски јазик. Аргументите на страна, во осумнаесте миниту колку што зборива Лесиг последните две му се менува гласот и мислам дека може да се забележи напливот на чувства што го има додека зборува за ова важно прашање.

Се разбира Македонија не е САД и никакви директни паралели не се возможни. Но, ако одлучите да го гледате овој говор и ако сакате за нас овде да извлечете некои поенти (а ги има многу), тогаш ми се чини дека клучната е во тоа е дека пред да има леви или десни прашања (или ако сакате СДСМ и ВМРО прашања) мора да се одговори првото, основно прашање.

А тоа е прашањето за состојбата, здравјето и функционирањето на Републиката.

Уште на почетокот, во неговиот наслов, новиот предлог-закон (мртво URL) покренува прашања. Што значи „граѓанска одговорност“? Дали е таа „одговорност на граѓаните“ или е „одговорност според граѓанското право“ или трето „нечија одговорност според граѓанското право“? Ова внимание кон деталите не е само вежба по граматика. Првото значи дека одговорност може да се бара кај сите граѓани, второто дека таа може да се бара од сите физички и правни лица како што се дефинирани во граѓанското право, и третото дека опфатот на одговорноста сепак е некако ограничен.

Мислам дека и покрај тоа што во мотивите и анализите за овој предлог-закон стојат новинарите и нивните интереси опфатот е преголем, посебно во делот каде одговорноста за делата се лоцира кај „други форми на уреднички oбликувани програмски содржини кои се објавуваат, односно емитуваат дневно или периодично во пишана форма, звук или слика, на начин достапен за широката јавност“. Кој може да каже дека еден профил на твитер не е уреднички обликуван од својот автор, нема програмски содржини, не емитува дневно или периодично во пишана форма, и не е достапен на широката јавност? Според тоа предлог-законот јасно натежнува кон опфаќање на сите граѓани во одговорност од навреда или клевета.

Но, ова, ми се чини, е помалиот недостаток.

Мислам дека предлог-законот не успева да направи разлика во третирањето на јавните работи [res publica] и приватните работи. Исто така мислам дека ова не е случајно. Навреда и клевета ретко, ако воопшто, се случуваат помеѓу приватни лица. Дури и да се случуваат, тие уште поретко завршуваат на суд. Настрана од рационализацијата дека закон се предлага заради угледот и честа на Перо и неговиот комшија Митко, она за што де-факто се предлага законот се приватните чувства за навреда и клевета што произлегуваат од говорот помеѓу јавните лица, во нивните секојдневни односи во јавната општествена сфера. Токму и во тоа е проблемот.

Ако јас напишам нешто за премиерот што тој можеби ќе го оцени за навреда или клевета, на тоа треба да се гледа како пишување на граѓанин на Републиката за премиерот на Републиката, а не како пишување на Новица за Никола. Оваа разлика е важна бидејќи, кога зборуваме за првиот случај, подоцнежната судска постапка би требало да ја води Република Македонија, а не физичкото лице кое ја врши функцијата на премиер на Републиката. Оваа разлика е исто така важна бидејќи казната што ќе ја изрече судот во првиот случај треба да ја отсликува јавноста на нашите функции и јавноста на спорот. Казната не би требало да биде плаќање кон физикото лице кое ја врши функцијата на премиер на Републиката, туку кон трезорската сметка на Републиката, или ако немам пари, тогаш во јавните работи што се извршуваат од страна на државата [на пример, чистење на улици].

Ова гледање на „граѓанството“ како „јавна функција“, додуша [и за жал] не е интимно со нашата традиција, туку потекнува од САД и нивното уставно право каде на граѓанската јавна функција се гледа како на темелно одговорна за интегритетот на владата. Не би требало дополнително да се објаснува дека истата идеја за „јавност“ важи и за новинарите, кои, барем што се однесува до западната традиција, се четвртата [покрај судската, законодавната и извршната] власт во демократските републики. [Патем, се разбира, идејата Републиката да води спор сама со себе, преку своите различни јавни функции за нејзиниот углед и чест е апсурдна, и тоа го прави ваквиот закон излишен за јавните работи].

Тоа што новиот предлог-закон не успева да ги воочи и исцрта овие разлики значи дека приватните чувства на лицата што извршуваат некои јавни функции остануваат да бидат третирани како поважни од изјавите на сите други јавни лица во јавната сфера. Ова особено важи во време кога Интернет ја вмрежуваа таа јавна сфера насекаде околу нас. Последново се потврдува всушност со погоре цитираниот дел од предлог-законот според кои одговорност се проширува да опфаќа „други форми на уреднички oбликувани програмски содржини кои се објавуваат, односно емитуваат дневно или периодично во пишана форма, звук или слика, на начин достапен за широката јавност.“

Можеме ли да замислиме таков интернет на кој содржината што ќе се објавува ќе мора да помине низ некаков филтер? Што ако навистина голем дел од интенрет е шкарт и, за доброто на сите, некој одлучи да го подобри квалитетот на содржините?

Еве што вели Владата на Р. Македонија за содржините на интернет:

„Истражувања покажаа дека скоро 2/3 од содржините на интернет можат да бидат штетни за децата и младите како што се промовирање на самоубиство, булимија или анорексија, промовирање на употреба на алкохол, дрога и други наркотични средства, нанесување штета на самите себе, откривање на лични податоци, сајбер малтретирање, специфични ризици кои се однесуваа на мобилните телефони, зависности и друго“.
Извор: Нова Македонија

Колку и да е оваа изјава неоснована, бидејќи никаде нема референца кои се тие истражувања, таа пренесува определен став. Ако сте родител и прочитате дека шансите да му се случи нешто лошо на вашето дете при секое излегување надвор се 60-70% тогаш сигурно ќе сакате да преземете нешто во врска со тоа. Неспорно, оваа изјава на Владата нѐ тера да преземеме нешто во врска присуството на нашите деца на интернет. Тоа го прави со ширење на страв.

Слика од:it.com.mk.

Одлично предавање на оваа тема одржа дана бојд пролетва на SXSW. Живееме во култура на страв. Стравот, вели таа, може систематски да се генерира за да ги мотивира или потчини луѓето. Тие што имаат моќ одамна го користат стравот за да ги контролираат луѓето. Стравот е корисен затоа што ги тера луѓето да посветат внимание и така да следат наредби. Интернет, и социјалните медиуми на него, како врвни примери за медиуми кои функционираат преку посветување внимание се одлично место за засилување на стравот. Интернетот ги прави видливи нештата што сакаме да ги видиме, но исто така ги прави видливи нештата што не сакаме да ги видиме. Тоа е извор на голема количина на страв – вели бојд.

Погоре цитираната изјава од Владата вели дека „постојат повеќе од 41 милиони изрази на пцовки и лоши зборови напишани со кирилично писмо и околу 106 милиони такви изрази со латинично писмо“ и потоа, „затоа Владата ќе преземе широк спектар на мерки и активности во кои ќе бидат вклучени претставници на целото општество“. Но, не ја гледаме Владата или било кој друг да презема мерки за сигурно поголемиот број на вербални пцовки што секојдневно се изрекуваат пред децата, дома и во училиштата, па и сите оние пцовки што ги изрекуваат децата меѓу себе на улица или во училница. Зголемената видливост значи и зголемен страв.

дана вели дека дека оние што можат да го контролираат протокот на информации и оние што можат да го контролираат вниманието на луѓето се надмоќни. И токму во овој контекст треба да ги разбереме плановите на нашата Влада за „мобилизирање на потенцијалите за правилно искористување на интернетот“.

Текстот е одбјавен на it.com.mk: http://it.com.mk/internet-i-strav-mislete-na-detsata/

Поранешниот американски аналитичар на ЦИА и советник на неколку претседатели, Реј Мекговерн, цитиран во „Викиликс, откривање, слобода на говор и демократија: Новите медиуми и четвртиот сталеж“ (PDF), вели: „Четвртиот сталеж е мртов... заробен од владата и корпорациите, воено-индустрискиот комплекс и разузнавачкиот апарат“.

Ниту една друга професија во историјата на човештвото не била толку ценета во општеството, и од неа тоа толку не се плашело, за да ѝ додели епитет како што е четвртиот сталеж: четвртиот столб на општеството, покрај благородниците, свештенството и обичниот народ, или како што е седмата сила, мислејќи тука светска сила покрај останатите шест во Европа во 19-тиот век: Обединетото Кралство, Франција, Австрија, Прусија, Руското и Отоманското Царство.

Поскорешна ознака е четвртата власт, покрај законодавната, судската и извршната. Сите три се однесуваат на новинарството, на замислените идеални медиуми кои стојат како последна проверка за политичката власт.

Кое и да е нивното поетско име, често зборуваме дека тие се мртви. Да ја цитираме повторно Џенифер Робинсон: „Корпоративната сопственост на новинарските организации (понекогаш од истите корпорации кои поддржуваат одредени политичари и имаат интерес во државни тендери), комбиниран со економските притисоци на изумирачкио бизнис модел на традиционалните медиуми, значи помал фокус на традиционалната улога на медиумите и повеќе фокус на економските интереси и односите со моќта што ги штитат тие интереси. Некои велат дека традиционалните медиуми се поместиле од својата улога да бидат четврт столб, замислен дел од владеењето во демократија, во буквална „четврта гранка“ каде стариот печат е одвнатре и според тоа веќе го нема спротиставениот однос со тајноста, концетрацијата на моќ и корупцијата, однос кој е потребен за правилно да ја исполнува својата улога“.

Горниот параграф лесно може да се употреби за да се опише медиски могул како што е на пример Руперт Мардок. Но, иако не од толку голем размер, сепак сосема соодветствува и на македонскиот новинарско-медиумски пејсаж. Сопствениците на сите поголеми медиуми во Македонија се секојдневен дел од чаршиските разговори, а нивните односи со политичките елити се незаобиколив дел од фолклорот. (Службен преглед на електронските медиуми и детали за нив има на веб-страницата на Советот за радиодифузија.)

Дека потребата за независно новинарство кое пред сѐ ќе одговара пред граѓаните, не е само едно видување, говори и студијата на Бил Ковач и Том Росентил насловена „Елементите на новинарството: Што треба новинарите да знаат и јавноста да очекува“. Во ова дело базирано на опширно истражување, авторите изнесуваат 9 јасни принципи за новинарството меѓу кои се обврската кон вистината, лојалност кон граѓаните и независно надгледување на моќта. Авторите предупредуваат дека ако не ѝ се вратиме на теоријата за слободен печат, новинарите ризикуваат нивната професија да исчезне.

Слика од: http://www.toonpool.com/cartoons/Wikileaks_107207.

Која е тогаш иднината на новинарството?

Робинсон ги гледа Викиликс и нивниот модел како добар пример за новинарска организација која тежнее кон идеалот за четвртиот столб. Поради тоа што се финансирани од јавноста преку мали донации, тие остануваат единствено одговорни кон јавноста. Нивниот модел исто така ја отвора вратата за научното новинарство. Џулијан Асанж вели дека научното новинарство овозможува не само читање на новинска вест, туку и проверка на оригиналниот документ кој е основа за таа вест. Така читателот сам ќе може да оцени дали веста е вистинита или не. Јасно ова е и начин да се види дали новинарот ја исполнил обврската кон вистината.

Огромно прашање е дали и колку моделот на Викиликс - да се биде финансиран од јавноста и да се објавува вистина, може да се прилагоди во Македонија. Но, ова прашање оди рака под рака со прашањето дали демократија може да опстане без медиуми кои се стремат кон овој идеал. И додека работиме на појавувањето на новинарската организација која ќе биде отелотворување на четвртиот столб, да се потсетиме на познатата мисла на Томас Џеферсон: „Онаму каде печатот е слободен и секој човек знае да чита, сѐ е безбедно“.

Текстот е објавен на РСЕ.мк.

Овој текст е втор дел од пишувањата за новинарството. Првиот дел е „Поп-културата и новинарството“.