Оваа не е вообичаениот тип на текст што се појавува овде, но ете да го споделам ова кратко и корисно видео од годинешната re:publica во Берлин: https://www.youtube.com/watch?v=YZqHXNUFLgM

Станува збор за најава за проект за отворени градови, користење на товорени податоци за создавање на услови за поубаво живеење во градовите. Од тоа што може да се види на сајтот на проектот во него се вклучени Хелсинки, Берлин, Амстердам, Париз, Рим, Барселона и Болоња (ако воопшто некој и би се изненадил од овој попис).

Па тоа, мал heads-up за скопските градски активисти.

Disclaimer: Малку знам за настанот што се одржа на 21.03.2012 г. на тема OpenData. Не ја знам целата содржина, ни тема. Читав малку на интернет и сигурно имам парцијален увид во вкупноста. Сепак, и тоа малку што го читав ме поттикна на размислување и еве што запишав патувајќи.

OpenData е hype-от на годината. [Не знам кој е најсоодветен македонски збор за hype]. Македонската влада скока на овој воз, и ми се чини дека поарно да скокне, отколку да не скокне. Ако не се приклучи сега во овие иницијативи, годината ќе ја трошиме пишувајќи за тоа како ете државата не се вклучила во водечките трендови или што знам што.

Не ја знам целата приказна зад OpenData во САД/ЕУ, иако веќе некое време ги следам граѓанските активности [ако може така да се рече, наспроти владините] поврзани со ова. Но, пред да продолжиме со OpenData, можеме да се потсетиме на друга тема што се прелеа во Македонија од западниот свет, пред сѐ заради контекст.

Пред воопшто некој да почне да зборува за Creative Commons во САД, светот, а со тоа и во Македонија, имаше неколку настани кои ги предизвикаа луѓето од САД да мислат во врска со авторските права (кон чија реформа е насочена иницијативата околу Creative Commons). Проблемот е мошне специфичен: законот за продолжување на траењето на авторските права, процесот Елдред в. Ешкрофт пред Врховниот суд на САД, книгите на Лоренс Лесиг кои надолго и нашироко ја истражуваат и дебатираат темата и неговите неуморни предавања, за конечно тука некаде пред пресудата за Елдред да биде објавена, да се лансира јавно проектот со своите лиценци.

Ова е специфичниот контекст во кој што Creative Commons се зачнаа. Целта била да се третира определено прашање од американското законодавство и начинот на кое тоа се испреплетува со културата и општеството. Македонија потоа се приклучи, горе-долу со остатокот од светот, со локализирање на лиценците и некои пропратни активности. Но, иако придонесот на Creative Commons е важен и значителен, мислам дека кај нас тој не допира некои клучни политички/правни/општествени прашања.

Моето генерално чувство за Open Data во земјава, во моментов, е исто како ова погоре. Иницијативи, акциски планови и други документи имаат малку значање, кога досегашното поведение на македонските институции не оди во прилог на тоа дека тие се подготвени суштински да се бават со прашањето за отвореноста на државните институции кон граѓаните.

На пример, буџетот на Р. Македонија е документ кој не може да се најде во никаков отворен употреблив формат. Македонската влада едно време правеше шоу со предавање на буџетот во книга со тврд повез во Собранието, но никогаш не направи напор тој да го објави во оригиналниот excel документ во кој е напишан. Excel не е отворен формат, и секако не ги задоволува строгите критериуми на отвореност, но очигледниот недостаток на напор во оваа насока не ми дава верба дека нешто реално корисно можеме да очекуваме.

Поведението на ЈП Службен весник исто така е одличен пример за отвореноста на државата кон граѓаните. Монополското јавно претпријатие е единствениот важечки извор на законски и други прописи, сепак истите никогаш не се на достап на граѓаните во моментот на објавување, макар и во вообичаениот грд и неупотреблив формат во кој се објавуваат една година подоцна.

Останатите примери кои повеќе имаат врска со слободен софтвер и отворени стандарди веќе ми е досадно да ги пишувам, бидејќи за нив е зборувано без број пати (УЈП, МПИН, Централен регистар, а сега и здравствена картичка).

Но, bandwagon како bandwagon, е убава прилика за фотографирање, понекогаш добра храна, и секако политички поени.

Затоа мислам дека нашата, на граѓаните, работа треба да биде да откриеме и притиснеме за кој тоа точно дел од отвореноста на државата, OpenData или не, ќе се прекршат важни копја и таму да биде насочен притисокот во однос на тоа што, зошто и како ќе третираат документите што треба МИОА да ги носи и потоа имплементира во однос на отворените податоци.

„Зависност од еден понудувач“ или на англиски „vendor lock-in“ е честа тема на овој блог. Уште во далечната 2005 пишував за наметнувањето на софтвер од определен производител за да може софтверот за плати да работи (ФПИОМ може ли да ми подариш 60 евра + ДДВ?), а во февруари 2010 се навративме на темата преку ЦРМ (Централен регистар на Македонија == Комплетна зависност од еден понудувач).

Во врска со првиот случај, софтверот за плати, Слободен софтвер Македонија заедно со фондацијата Метаморфозис испрати допис до надлежните институции (Соопштение до медиумите за софтверот од ФПИОМ. Одговор во никогаш не добивме, а софтверот сѐ уште се користи. Во меѓувреме направивме и вики страница каде што секој може да ги прибележува ваквите примери.

Неколку ИКТ политики, стратегии и акциски планови подоцна, еве сме на истата точка, овој пат за друга електронска услуга што ја нуди извршната власт во Р. Македонија. Според (ограничените) информации што се достапни, софтверот што треба да го користат лекарите во Македонија работи само на оперативни системи на Microsoft, и тоа не на сите оперативни системи направени од овој производител. Како доказа еве слика од страницата на Фонд за здравствено осигурување на Македонија.

Секој што малку следи што се случува на пазарот на оперативни системи знае дека Windows XP повеќе не се продава, така што сите се принудени да купат верзија на Windows 7, чија професионална верзија се продава за речиси 150 евра.

Мразам да ја правам оваа математика, но ете, вие сте лекар, имате пациенти, тие имаат електронски картички, вие мора да имате читач, а имате стар компјутер на кој Windows 7 не може да работи, или користите GNU/Linux или Mac OS X или... и морате да потрошите куп пари за лиценца за Windows 7 и можеби за хардвер за тој да работи.

Најлесната споредба на зависноста од еден понудувач со не ИКТ светот е оваа: сите имаме здравствени книшки од хартија. Зависност од еден понудувач во случај со нив би бил кога лекарите би морале да користат пенкала од само еден производел за да напишат тоа што треба да напишат во здравствената книшка.

Никој не би помислил дека вакво нешто може да се протне во хартија-и-пенкало светот. Но, во дигиталниот свет сѐ е можно...

Е-општество 2010 беше на тема „Е-влада за зголемена ефикасност и транспарентност“.

Насловот сам по себе имлицира дека обичната, не-е-влада, не е доволно ефикасна и транспрентна. Како тоа владите бидувале ефикасни и транспрентни пред компјутерите да постојат? Заклучокот што се наметна, посебно по тркалезната маса, е дека голем број од решенијата за е-влада се прават ради-реда и со ова на ум, се чувствувам како во афоризмот: ако сѐ што имаш е чекан, тогаш секој проблем личи на шајка. Компаниите, програмерите, донаторите и државните имплементатори со предзнак „Е“ имаат богами токмак.

Проблемот со ефикансоста не се решава со компјутери или софтвер. Ако работиш тогаш компјутерот може да ти ја забрза работата. Ако не работиш, тогаш не работиш - компјутер или пенкало исто се фаќа. Најчестата реплика што го илустрира ова е: „Системот ми е заглавен“.

Додуше со ова не сакам да ги омаловажам напорите на сите луѓе што се вклучени во овие проекти. Дури и кога работата околу апликациите за е-влада се прави несмасно, употребата завршува онаму каде што по општиот впечаток на јавноста, во главно, не се работи.

Транспарентноста, од друга страна, веројатно е подобрена – барем за оние примери што ги чувме. Но со софтверот, сигурен може да се биде само кога ќе се види кодот.

А кога сме кај кодот, симпатични ми се напорите на компаниите кога објаснуваат дека треба да се заобиколува Законот за јавни набавки за да, кога има веќе набавено решение, подобрувањата ги прави повторно истата компанија. Аргументот е дека некој друг не би можел така хм... ефикасно да се снајде во кодот.

Мислам дека со обртот на програмери во програмерските куќи каков што имаме во Македонија, еден ист тим не работи на ист код на повеќе од едно издание. Ова можеби не е точно за сите, но сигурно е за поголемиот дел од компании, каде единствен траен човечки кадар е директорот што ги договара зделките. А зошто ли, ако се бара подобра транспрентност, во договорите за набавка на софтвер не стои дека нарачателот треба да добие не само софтвер, не само код, туку добро документиран код? Така е впрочем со другите набавки – на пример, ако правите нова електрична инсталација, сигурно ќе добиете копија од комплентиот проект каде се гледа каде оди секој кабел. Сѐ некако софтверските компании сакаат да имаат посебен третман.

Но, можеби тоа што беше најразочарувачко е заклучокот дека и по многу години некои елекронски услуги / решенија не функционираат онака како што треба. Во кратката презентација што ја претстави Националната поликата за слободен софтвер го спомнав софтверот за пресметка на плати и обрасците за завршна сметка од Централниот регистар – две решенија за чија употреба потребен е софтвер што го произведува само еден производител. Паралелата што ја направив е дека ако се вратиме назад во пред „Е“ времето, тогаш овие две услуги би требало да бидат достапни само ако се пишува на Moleskine хартија со Parker пенкало. Но, ваков екслузивитет никогаш не постоел. Зошто сега опстанува?

Овие два примери, на разни конференции, настани, предавања и средби со медиумите, ги спомнуваме веќе 5 години. Да се надеваме дека до следното издание на конференцијата Е-општество овие, а и многу други примери, ќе бидат минато.

Се случува историја. Интернетот што го знаеме може повеќе да не постои.

Можеби само мене ми е сѐ потешко да пишувам за работи кои нѐ чекаат и за кои многу веројатно ќе немаме избор, кога толку многу други нешта во државава и општествово притискаат, но сѐ уште сакам да мислам дека е подобро нешто да се знае, отколку да се чека изненадување.

Па за оние кои не можат да најдат еден час да ги погледаат двете предавања на Мајкл Гајст за тоа што претставува ACTA (Anti-Counterfeiting Trade Agreement), еве на кратко:

• Тоа е договор што се составува речиси целосно во тајност. Инициран е од САД и поддржан од повеќето развиени земји (уште една coalition of the willing). Се очекува да стапи во сила најдоцна до 2012.
• Тоа не е договор што ќе се напише и потпише. Тој заговара формирање на комплетно нова институционална рамка (со тела како Секретаријат). Фактот што преговорите всушност се одвиваат надвор од денешната институционална рамка (ООН, СТО, СОИС) говори и за тоа дека иницијаторите го гледаат процесот на одлучување во тие институции како пречка за нивната агенда. Со ова од форум (ООН) се оди кон клуб (НАТО). Во ООН мора да постои консензус меѓу сите земји што се членки за да се донесе одлука, а се станува член во моментот кога земјата е признаена. Во НАТО член се станува откако ќе се исполнат условите што ги поставуваат другите земји-членки. Така веројатно ќе биде и со ACTA. Земјите што ќе сакаат да станат членки ќе мора да ги прифатат условите, иако не учествувале во нивното создавање.
• Се мисли дека ова поместување е последното во серијата УНЕСКО -> СТО -> СОИС -> ACTA во областа на „интелектуалната сопственост“. Секоја претходна институција е заменувана под силен притисок од САД со наведување на бавноста на процесот како главна причина за нефункионалноста на дадената институција.
• Иако е именуван како трговски договор, ACTA всушност е договор за „интелектуална сопственост“ и ќе вклучува сѐ од штампање ADIBAS на маици до софтвер и интернет. Познатиот 3-strike-law (кој во некои држави веќе е изгласан) е исто така дел од агендата. Со него, по третиот прекршок во врска со авторски права на интернет, на корисниците ќе им биде одземен пристапот до мрежата.
• Само мал број организации во светот се активни во обзнанувањето и разобличувањето на ACTA. Во Европа тоа е мрежата на Пиратски партии, кои меѓу другото сметаат дека овој договор ќе ги нарушува основните граѓански права. Европската комисија пак, смета дека непотребно се шири паника и дека овој договор е уште еден business as usual.
• Колку што ми е познато ниту еден медиум во Македонија не ја обработил темата за ACTA. Можеби едноставно ќе се разбудиме во ACTA-свет.
• Тонот на песимизам во последната реченица е ехо на најголем број од луѓето кои на различен начин се занимаваат со ова прашање. Чувството на немоќ можеби најмногу е изразено кај активистите во Европа.