Како гледам на де-град-ацијата на Скопје и зошто сум тажен поради тоа

Во Е.Т. на Стивен Спилберг има една легендарна сцена кога децата возат со велосипеди низ соседството во обид да го спасат својот вонземски пријател.

Тоа е американско предградие. Најчестиот дом на модерното семејство составено од родители и деца. Тоа е сцена што ќе ја видиме во многу други филмови како што растевме пред екраните што пренесуваат американска продукција. Тоа е сликата на просперитетот на тој дел од светот.

Се сомневам дека некогаш сум помислил на ова додека како дете сум се возел со велосипед низ моето соседство имитирајќи ги децата од Е.Т во спасувачкиот обид. Хром. Сега, крофните, Џака и ЛД Пистолеро го ставаат на мапа, но отсекогаш беше тешко да се им се објасни на луѓе каде е воопшто тоа.

Бев сѐ уште во средно училиште кога една семејна пријателка се отсели во Белгија и на првото враќање на одмор овде раскажуваше за тоа како изгледа нејзината населба. Тоа е сликата на населба од Е.Т., сликата на населба од Хром во (можеби) 1980 г. Но, ми требаше долго време да го сфатам тоа, или повеќе пати да ја раскажам приказната за Хром, за да конечно сфатам зошто соседството повеќе не изгледа така — „европски“.

Кога луѓето ме прашуваат, секогаш почнувам со приказната така како што ја знам од тоа што некој и мене ми раскажал: Првично именувана како „Нова населба“ била започната да се гради пред земјотресот во Ѓорче Петров кое тогаш не било дел од Скопје. Всушност постарите жители на Хром сѐ уште велат дека одат „во Скопје“ кога помладите велат дека одат „во град“. Била првата планска населба. Исти куќи изградени наизменично на еднакви плацеви, паралелни улици поврзани меѓу себе. Во суштина Хром бил едно од првите (можеби и навистина првото?) предградие што се градело во повоена Македонија.

Навистина не ја знам точната историја и не знам ни дали може да се провери некаде. Но ако морам на погаѓам, не е тешко да се замисли дека потребата за вдомување на новата работна сила што била потребна на градовите се задоволувала со градење на планска населба. Повоена Македонија била земја што брзо се индустријализирала и модернизирала. Всушност, постојат голем број на референци (еве една) за тоа дека Југославија е голем проект за модернизација во овој дел од светот, веројатно во многу работи и неуспешен.

Клучното овде е што најголем дел од луѓето доаѓале во градот од село. Го менувале својот начин на живот од селото со тој од градот, или барем со тој од предградието. Мислам дека тоа е длабока промена. Веројатно во нашата култура немаме премногу референци за оваа промена. Можеби ако го гледате „Мирно лето“ ќе видите како себе си се доживувала раната граѓанска класа. Но имаме многу, премногу дури, референци од американската култура и денес токму во споредбата на нашето тукашно живеење со тоа презентирано американските филмови можеме да ја видиме разликата во градското искуство помеѓу два проекти за модернизација, од кои едниот е значително поуспешен.

Предградијата кои сме навикнати да ги гледаме се местата каде што живеат семејства (мајка-татко-дете, дефиницја и поопширно тука) кои работат во фабрики или канцеларии (во градот) и учат во училишта. Тоа е сосема поинаква слика до поширокото семејство кое што живее на село, кое типично вклучува повеќе генерации под ист кров, работа на поле и вклученост на децата во работната сила. Повторно погаѓам, но сигурен сум дека и во нашата можеби непребогата општествено-истражувачка традиција е документирана ваквата промена во годините на интензивна индустријализација и брз економски раст.

Економскиот пад на Југославија и подоцна падот и падни-стани успехот на Македонија слика сосема поинаква слика. Да се вратиме на Хром. Населбата добива сѐ повеќе селски лик и намена. Првите куќи кои од куќи за едно семејство преминаа во куќи за „пошироко“ семејство почнаа го добиваат својот облик во доцните 1980-ти години. Од тогаш до денес, во мојата улица останати се можеби 2 или 3 „оригинални“ куќи. На сите други парцели има големи зданија во кои заедно живеат и до три семејства. Ова се разбира не се случува само во Хром или само во населбите со куќи. За мене доволна е прошетка низ зградите во Карпош (тема што е обработена и од архитектонска гледна точка) за да се види како со доградбите се создаваат услови за под „ист кров“ да живее повеќе од едно семејство. Можеби сето тоа не е ни толку чудно ако се земе предвид дека голем број од оние кои го имале првото градско искуство доаѓајќи од село сѐ уште се живи и за нив моделот „еден кров“ е нешто на што се сеќаваат како решение за животните проблеми.

Така лизгањето на градските населби во помалку градски не е само прашање на архитектура. Прво, тоа е промена на урбаното искуство. Второ, тоа е одраз на економската моќ.

Се повеќе се сомневам дека носталгијата за „старо Скопје“ е носталгија за градбите срушени во земјотресот. Што ако носталгијата е за времето на напреден град и граѓани што се богатат и живеат убаво? Замислете ја сликата на град полн со млади луѓе кои имаат работа и заработуваат добро. Навечер излегуваат на корзо или во театар. Универзитетот се полни со нови луѓе кои деновите ги поминуваат во библиотеките, а ноќите во слушајќи рокенрол. Дома сите се сами, па дружењето во градот дава вистинско урбано искуство. Се чека ред за в кино? Можеби е тоа шанса да се запознаат нови луѓе.

Тоа Скопје е исчезното. Не поради земјотресот. Веројатно таква слика може да се наслика и за 1970-те. Тоа Скопје е исчезнато поради економскиот пад. Тоа е Скопје во кое живееме денес, кое и покрај симулацијата на „стариот театар“ од проектот Скопје 2014 не може да ја врати просперитетноста. Нашето Скопје е Скопје што го сакаме кога е празно. Можеби затоа што дома седиме со браќата, сестрите, родителите и дедовците и бабите, можеби и внуците. Го сакаме Скопје кога е празно затоа што тогаш конечно сме сами. Одиме надвор за да не се дружиме. По скопски — буљиме немо во пијачкта. Партизанска да беше ливада и по неа слободно да трчавме. Тоа е нашиот сон. Тоа е нашето инверзно урбано искуство.

Економскиот пад и враќањето назад на процесот на модернизација е втората катастрофална последица на изминатите 30 години. Токму денес се појави The Social Life of Small Urban Spaces каде воведната реченица е: „Начинот на кој луѓето користат некое место е огледало на очекувањата.“ Можеби очекуваш валкана улица и фрлаш искористена автобуска карта. Но, можеби очекуваш сиромаштија и ја ѕидаш терасата или правиш лепенка на бараката за да има место за сите.

Дали градењето или доградувањето е разумно од аспект на статиката или безбедноста на зградата не може да биде пресудно прашање кога се бара уште една топла постела. Реакциите на привелегираните, оние што можат да си дозволат да не ја преградат терасата или да го одржат тревникот наместо да му фрлат бетон за доградба, се исто така реакции на луѓе кои се навраќаат на село. Сликата од селото не е комплетна без богатиот феудалец што зад високите огради и порти ужива во луксуз, се потпира на оние што му работат на имотот и се жали на нивната мрзлива појава.

Се случи така во последниве неколку дена интензивно да бидам изложен на темата „град“. Се прави нов TEDxSkopje и темата е град. Зборував со пријатели за некои случувања во нашите животи и темата беше животот во Скопје. Пробував еднаш да објаснам и како се стигнува до Хром. Сѐ погоре е некаква синтеза на тие разговори.

По вакво размислување станувам тажен што моите улички повеќе не можат да се споредат со западно предградие. Не затоа што едно такво предградие е најдоброто место за живеење. Туку затоа што е индикатор за богатството на луѓето. А нашите соседи стануваат сѐ посиромашни секој ден. Не гледам никаков, дури ни имплицитен, можен позитивен ефект од ова. Хром веројатно е еден од поочигледните примери на неуспехот на модернизацијата и за економскиот пад, макар и гледано така тесно, во Скопје.

Се прашувам кои приказни ги имитираат децата што сега се возат по уличките.

(tl;dr Ако правиш либерал-демократска држава по кројот на последната мода од ЕУ, зошто да не правиш и она што мислиш дека треба за таков град? Што ако либерал-демократското наследство доаѓа периодот што го гледаш како ропство? Дали можеш од него да ја извлечеш само архитектурата и што ако таа веќе не се вклопува во рамката за нормализација?)

Во својот текст „Деца на посткомунизмот“ Борис Буден зборува за однапред одредената транзиција и губењето на сеќавањето за комунистичкото минато кај земјите од поранешниот источен блок. Кога го читате текстот се чини како тој да зборува за земјите како Полска, Чешка и Словачка кои мирно и демократски го сменија системот во кој живееја до 1990 г. Патронизирањето на наднационалните институции како ЕУ за тоа што е демократија над овие држави се чини апсурдно, бидејќи нивните граѓани точно покажаа во тие времиња дека знаат што е тоа. Сепак, заборавањето на тоа и прифаќањето на транзицијата кон либерален-капитализам како единствено нешто кон кое една држава / општество може да се стреми е дел од европската нормализација. Исто така, ваквата одреденост кон некоја цел не е непозната за држави од овој блок, бидејќи и пред 1990 тие знаеја дека целта однапред се знае – комунизам.

Велам се чини дека тој зборува за овие источноевропски земји затоа што не знам до која мера истата анализа може да се примени на Македонија. Секако, Македонија најмирно ја напушти СФРЈ. Можеби и најдемократски. Но, дури и ова да не е така, Македонија сепак е дел од наративот за транзиција и нормализација кон вредностите на Европа: демократија, човекови права, слободен пазар итн. Нема да навлегуваме во тоа дали ова е добро или лошо. Само ќе го нотираме отсуството на избор. Или како што вели Буден: „[порано] политичката наука секогаш ја разгледуваше промената на режим откако ќе се случи. Се трудеше да извлече историски лекции екс-пост. Не беше заинтересирана за иднината, бидејќи исходот од ваков тип на транзиција, повеќе или помалку, беше отворен. Тој не завршуваше нужно во демократија.“

Ако нашата иднина е предодредена за либерална-демократија, тогаш кое е либерал-демократско наследство на Македонија, ако воопшто го има?
За ова се вртиме кон Дејан Јовиќ и неговата „Југославија: државата која одумре“. Јовиќ вели дека првата (или уставно гледано, првите две) Југославија – таа од пред II СВ е проект за градење на нација: „Југословенската нација не постоеше, но аргументот беше дека Србите, Хрватите и Словенците беа на пат да станат една нација на сличен начин на кој Италјанците во Италија го направија тоа.“ Ова е важно затоа што таа Југославија е либерал-демократска држава (до степенот до кој таа може да се смета за таква во (духот на) времето кога е формирана – види либерален цајтгајст во светот пред II СВ преку идеите на Вудроу Вилсон, Лигата на народите итн.)

Во тоа време територијата на денешна Р. Македонија е дел од (условно речено) српскиот влог во новата држава. Како што градењето на Југословенската нација започнува, архитектурата си ја зема својата (вообичаена?) улога. Токарев вели дека: „на конкурсот за градскиот центар [во Скопје] отворен во 1930, беше одбрано решение што одговараше на вкусот на тогашната влада“. „Тогашната влада“ е владата на (каква-таква) либерал-демократска Југославија. А објектите кои се градат во тој период се денешните симболи на старо-ново-2014 Скопје: банката, театарот итн. Се чини дека „градењето на нацијата“ во секое доба се случува со градењето на исти објекти. Но, тоа што е интересно за Македонија е дека овие објекти често се поврзуваат и со колонијалното владение на Србија.

Да споиме сѐ заедно. Денес, Македонија во ист период има „градење на нацијата“, „транзицијата кон демократија“, „нормализација кон Европа“ и исполнување на предодредената либерал-демократска иднина. Што се однесува до Македонија (владата, мејнстримот, како и да е) сите овие одат заедно. Бришење на отоманското минато, правењето градот да изгледа како другите европски градови е нормализирање на градот, исто како што приватизацијата, бришењето на работнички права типични за социјалистички држави е нормализирање на економијата, а Охридскиот договор, граѓанските права и мирните изборите нормализирање на демократијата итн.

Сепак, (немаше да го пишувам ова ако на крај нема „сепак“) „нормализаторите“ не мислат исто. На пример, последниот извештај на Европската комисија вели дека новиот урбан план за Скопје 2014 се чини како да создава поделби помеѓу во интер-етничките односи. Прашањата за правата на етничките заедници и стабилни односи помеѓу нив (Орхидски договор) секако се дел од нормализацијата, исто како што се добрососедските односи и регионалната соработка (ова секако се однесува на Грција).

Можеби нормализацијата кон либерал демократска Европа е преодредена, но можеби, исто така, може да биде одложувана. Среќен 8ми септември, по втор пат.

***

Фиоката е празна.

Имам уште 2-3 идеи кои за клучни зборови ги имаат „Македонија“ и/или „Скопје“, но колку и работите да изгледале појасни од било кога, истовремено никогаш не изгледале подалечни.

Пред некој ден се движев од Центар кон Карпош по ул. „Орце Николов“.

Сега кога изгледот на плоштадот се приближува кон својата конечна форма, корисно е да се забележи дека истовремено со враќањето (макар и било декларативно) на стариот (предземјотресен, несоцијалистички) изглед на плоштадот и околината, се случува и комплетно изменување на изгледот на Дебар Маало (стари, ниски, семејни куќи со нови, високи, колективни згради) и тоа сѐ помалку изгледа на „старо Скопје“.

Постои ли друг начин да се изгради град освен со моќ и насилство?

Не е само за тоа дека луѓето се брутални кон природата кога одлучуваат да срамнат брдо и да исечат шума за да направат пат и трговски центар.

Навистина е за тоа дека тој што ја има моќта го гради градот.

Стоејќи на единственото брдце во околината некој француски генерал рекол: „Ах ова е кралско брдо“ и ги удрил темелите на Монтреал (Монт ројал). Сигурно, ако ги имало таму, старите жители на Канада не биле среќни поради тоа. Но ние денес велиме дека Монтреал е убав град.

А што е со Скопје? „Старо“ Скопје било градено од позиција на моќ по желбата на српскиот кралски двор. Потоа природата ја покажала својата моќ. А по неа дошло пак времето на политичарите и се чини тоа време уште не е истечено. Но денес ним им се придружуваат и приватните инвеститори.

Што е тука ново?

Painting the Bikeshed е еден од незаборавните моменти од историјата на интернетот, иако корените се всушност во книга за јавната администрација (колку згодно!). Да не преведувам:

Parkinson shows how you can go in to the board of directors and get approval for building a multi-million or even billion dollar atomic power plant, but if you want to build a bike shed you will be tangled up in endless discussions.

Parkinson explains that this is because an atomic plant is so vast, so expensive and so complicated that people cannot grasp it, and rather than try, they fall back on the assumption that somebody
else checked all the details before it got this far. Richard P. Feynmann gives a couple of interesting, and very much to the point, examples relating to Los Alamos in his books.

A bike shed on the other hand. Anyone can build one of those over a weekend, and still have time to watch the game on TV. So no matter how well prepared, no matter how reasonable you are with
your proposal, somebody will seize the chance to show that he is doing his job, that he is paying attention, that he is *here*.

Цитирано од Painting the Bikeshed.

Воопштена верзија од овој закон има во закоот на Сајр (политички научник, универзитет Колумбија): "In any dispute the intensity of feeling is inversely proportional to the value of the stakes at issue."

Ми се чини дека ова одлично ја илустрира дебатата за Скопје2014. Проектот чини ситни пари во однос на најголемиот буџет во историјата на Македонија, а сепак дебатите за буџетот се ограничени и всушност никој не може да мобилизира граѓани да протестираат против тоа.

Во однос на големината и сложеноста на државата/економијата/општеството, плоштадот на Скопје е шупа. И, како што Паркинсон вели погоре, секој знае да направи шупа.